A X. M. Carril por nomear Inés de Ben.
Fronte ás costas galegas móvense diariamente centenares de barcos e polo corredor de Fisterra transitan anualmente máis de 40.000. Civís e militares. De mercadorías ou de pasaxe. E tamén barcos de piratas, piratas modernos que golpean a costa de modo diferente a como o fixeron no pasado, mais piratas son, aínda que agora non asalten poboacións nin incendien igrexas. Do que xa non teño certeza é de que non leven escravos nas súas barrigas de dobre casco.
Mais no pasado eran outros os visitantes, de outro tipo. E outros os obxectivos. Sabemos da presenza de viquingos, berberiscos, turcos, franceses, holandeses, ingleses e outros nas nosas costas, e ás veces tamén en terras ben máis ao interior.
Tanta presenza de barcos, non sempre en visita amical, levou a que ao longo de toda a costa se establecesen postos de vixía que permitían un rápido sistema de alerta e, en caso necesario, de axuda a unha poboación ameazada. Domenico Laffi, o boloñés que por varias veces viaxou a Galiza, cóntanolo así: “No Monte Facho de Fisterra hai unha torre. E está feita para acender lume na súa parte alta [...] Co lume da citada torre fanse sinais ás vilas veciñas, que, dunha noutra, van pasando o aviso de perigo polo que, nunha hora, todo o Reino de Galiza está sobre aviso e acoden armados a aquel cabo para o defender”.
Isto di Domenico Laffi, no libro Viaggio in Ponente a San Giacomo di Galitia e Finisterrae ao falar do Facho de Fisterra. E como el di acoden de todas as partes porque todo o litoral galego está inzado de construcións defensivas ou de vixía cuxa lembranza permanece na toponimia a través de formas como O Facho, A Atalaia, A Garita, Centinela. Sarmiento cita uns cantos, entre eles, de norte a sul: Facho do Castelo de San Damián en Ribadeo; Garita da Vela, en Espasante; Garita do Limo, en Ortegal; Garita da Herbeira, en Santo André de Teixido; Monte Candieira, en Cedeira; Punta da Atalaia, en Caión; Monte Facho de Touriñán; Garita de Ribeira, entre Ribeira e Castiñeiras; Punta Vixía, no Morrazo; Punta Centinela, entre Silleiro e Mougás; Atalaia da Guarda.
Claro que unha cousa é ter sistemas de alarma e outra capacidade defensiva. E esta debía ser menor, a xulgarmos polos resultados, pois os ataques piratas ás nosas costas foron constantes e as consecuencias para a poboación bastante negativas. De todos eles os que máis marcaron a memoria colectiva, quer por seren máis recentes quer por certa mitificación desenvolta ao seu redor, son os acontecidos no fin do século XVI e no comezo do XVII. Ingleses e turcos, respectivamente, tendo as rías da Coruña e Vigo como centro principal de operacións. En torno a ambos o imaxinario colectivo forxou lendas; a inquisición procurou vítimas e a nosa literatura, latente, abriuse á solidariedade e á denuncia, como aconteceu no caso do texto, anónimo, que lembra o saqueo de Cangas por parte dos piratas turcos:
Viñeron os mouros arrenegados
lá de moi lonxe, lonxe lonxe...
Todo levaron e nós fuxemos
alá pra lonxe, lonxe, lonxe.
Quen fora galgo,
quen fora páxaro,
quen fora vento!
Tamén daquel suceso derivan os acontecementos que situaron María Soliña no albo inquisitorial.
Inés de Ben. Unha historia sobre a fama e a fame
Os sistemas de vixilancia existían e os defensivos recairon moitas veces sobre a propia poboación vítima do ataque. O 3 de maio de 1589 (23 de abril segundo o calendario inglés da época, non adaptado aínda ao gregoriano) barcos ingleses foron avistados á altura de Bares e o día 4 entraron na Coruña. E con eles Drake, personalidade que, dependendo quen sobre el escriba, é considerado un heroe ou un demo. Di a lenda que, cando morre, o 29 de xaneiro de 1596, foi lanzado ao mar, nun sartego de chumbo, traxando unha armadura de ouro de 18 quilates, e coa súa espada, tamén de ouro. E mentres iso sucedía na outra parte do mar, en Portobelo (Panamá), na Galiza, especialmente na Coruña, nacía a lenda de María Pita, posta en valor por vez primeira polo propio conde de Gondomar, na súa Carta Apologética de Galicia, de 1614.
Ao lado de María Pita a historia fala, menos, de outra muller, con menos influencia social, pero que sen dúbida era daquelas que ao primeiro aviso acudía a defender o seu e o de todos.
Mais ao lado de María Pita a historia fala, menos, de outra muller, con menos influencia social que aquela pero que sen dúbida era daquelas que, como dicía Domenico Laffi ao primeiro aviso acudía a defender o seu e o de todos. Dela pouco sabemos.
En 1915, no boletín número 97 da Real Academia Galega, Eladio Oviedo Arce, transcribe as declaracións da propia Inés e de varias testemuñas, e que figuran no Arquivo do Reino de Galiza, nun proceso destinado a reclamar a restitución do entregado por Inés de Ben na defensa da cidade. Ponse de manifesto como perdeu marido e facenda, unha “merçaría” na que había, entre outras moitas cousas, chumbo, pólvora e corda por valor de máis de 800 ducados; que todo o entregou para a defensa da cidade, ademais de traballar na reparación dos muros e de ser ferida, segundo testemuña o médico que a atendeu na cabeza e no muslo esquerdo, de dous balazos.
A historia non soe ser neutral. Levanta uns e derruba outros, non certamente por capricho. Uns saen nos libros de historia e outros non. E Inés non saíu. Eu escoitei falar dela a Xosé Manuel Carril na presentación da candidatura do BNG ás próximas municipais. Reproduzo as súas palabras.
“... quero contarvos unha historia que foi real [...] É unha historia sobre o valor, a fama e a fame. É a historia de quen non tivo medo, senón fame. É a historia dunha muller galega que fixo fronte á escuadra inglesa que chegou a nosa cidade e iniciou o seu ataque na Peixería. Non, non é María Pita. Porque a diferenza dela que tivo fama e unha merecida compensación económica pola súa actuación, esta muller non tivo ningunha compensación malia perder todo. Fálovos de Inés de Ben, que na contenda perdeu o seu compañeiro, perdeu o seu comercio entregando todos os seus bens na batalla e foi ferida de gravidade reparando os muros da cidade. Semella que non tivo éxito na súa petición de axuda de subsistencia ao Rei, porque de Inés de Ben só sabemos que, catro anos despois da súa defensa da Coruña, tiña unha cicatriz na fronte e, case cega, percorría as rúas da nosa cidade pedindo de porta en porta un anaco de pan para a súa boca famenta e para os seus fillos. Condenada a pasar fame e figurar sen recoñecemento mesmo na actualidade, esta muller simboliza moi ben o pobo que berra no presente «non temos medo, temos fame».
Fronte a Fisterra seguen a pasar barcos, máis de 40.000 cada ano. As torres de vixía deron paso a modernos sistemas de control e seguimento por satélite. Mais seguen pasando barcos. Algúns, piratas, van cargados de morte ou deixando regueiros de veneno. E outras moitas Inés de Ben, hoxe, igual que antes, saen na defensa do que é noso porque, a pesar de todo, desde cada garita, desde cada atalaia, desde cada facho aínda axexan os soños do pobo que berra...
