A cultura galega volve do exilio: Carlos Velo

Rematado o bacharelato en Ourense en 1925, graduouse como mestre na Escola Normal, onde impartían persoeiros como Otero Pedraio e Vicente Risco. Na cidade fixo amizade cos irmáns Lourenzo, e comezou a súa afección ao cine, como espectador e como membro dun peculiar equipo de filmadores con Augusto Pacheco, Antonio Román e o propio Xaquín Lourenzo "Xocas", reunidos por veces no estudio fotográfico do pai do primeiro, José Pacheco. Vaise a Madrid e matricúlase en Bioloxía, a súa verdadeira paixón, aínda que o seu pai, médico, prefería que seguira a tradición. Licenciase en Ciencias Naturais en 1932, foi profesor auxiliar de entomoloxía na Universidade de Madrid e impartirá clases no instituto de ensino medio Lagasca. No Madrid deses anos, Carlos Velo interésase pola acción política e o cine, a través da 'Residencia de Estudiantes' (do que era director o seu futuro sogro, Luis Álvarez Santullano) e do cine club Español, activo entre 1929 e 1931 por iniciativa de Buñuel, Giménez Caballero e o círculo de La Gaceta Literaria. Cofunda en 1933 o cine club da Federación Universitaria Escolar (FUE), asociación da que era membro e participaba nas ‘Misiones Pedagógicas’ da Institución Libre de Enseñanza. Chegaría a ser comisario xeral da Unión Federal de Estudiantes Hispanos, que agrupaba todas as federacións universitarias. Como cineclubista proxecta en Madrid o polémico filme La Edad de Oro e fai amizade con Luís Buñuel, co que xa tivera un curioso contacto anos atrás a través das formigas de Un perro andaluz (1929): o director aragonés pediralle desde París, formigas españolas ao Museo Nacional de Ciencias Naturales, e o encargo recaeu en Velo. Chegaría a ser comisario xeral da Unión Federal de Estudiantes Hispanos, que agrupaba todas as federacións universitarias Durante a República doutorouse cunha tese sobre a linguaxe das abellas, filmándoa en 16 milímetros coa colaboración de Guillermo Fernández Zúñiga. Fóralle rexeitada en primeira convocatoria por presentala en formato cinematográfico. O comezo como autor de curtametraxes En 1934 comeza a súa andaina como autor de curtametraxes documentais, con Fernando G. Mantilla como produtor (pese a figurar nos créditos como codirector), estreándose con La ciudad y el campo e, ao ano seguinte, Felipe II y El Escorial, Tarragona (Tarraco Augusta), pero sobre todo o experimental Infinitos e o antropolóxico Almadrabas, que, a xuízo da crítica da época estaban entre as curtas máis cualificadas da República. Xa en 1936 fará a súa obra mestra Galicia (co título alternativo de Finis Terrae), premiado na Exposición Internacional de París de 1937, cun xurado presidido por Buñuel e no que tamén estaba Max Aub. Carlos Velo deixa España en febreiro de 1938 e ata novembro filmará no norte de África a longametraxe documental Romancero marroquí, da que fai unha primeira versión coa idea de rematala nos estudios UFA de Berlín, pero chegados a Tánxer, Velo e a súa dona, Marilyn Santullano, pasan á zona republicana na Península e de alí a Francia en febreiro de 1939, onde quedará internado no campo de acollida de Saint-Cyprien, mentres a súa dona ficaba agochada en París. Por fin embarcan no trasatlántico Flandre cara a México, a onde chegan polo porto de Veracruz. Mentres, Romancero marroquí estrearáse cunha montaxe amañada á que se lle engadiron novas secuencias máis acorde co réxime franquista e a súa política colonial. En México recuperará o cine como eixo vital, sen esquecer a súa condición de biólogo. En xullo de 1939, Velo asume a secretaría xeral do Comité Técnico de Ayuda a los Republicanos Españoles. En 1942 colaborará na fundación da revista Saudade xunto ó arquitecto Xosé Caridad Mateo, o poeta Florencio Delgado Gurriarán e o profesor Ramiro Illa Couto. As súas inquedanzas literarias xa tiveran bo reflexo no excelente relato Galicia, paisaje de sangre, publicado en 1940 na revista España Peregrina. Entre 1940 e 1944 imparte bioloxía no Instituto Politécnico Nacional e na Universidade de San Nicolás de Hidalgo, en Morelia, pero abandona o ensino deprimido pola repentina morte da súa dona, que o deixa con dous fillos, Teresa e Luís. Retoma o contacto co cine e, en 1944, gaña como coguionista un premio Ariel por Entre hermanos, filme de Ramón Peón, que Velo non puido dirixir por carecer de licenza en México. O propio Velo filmará algúns monográficos, como Un día en la radio (1947) En 1946 o xeneral Juan F. Azcárate encárgalle dirixir o Noticiero Mexicano Ema, de exhibición obrigatoria nos cines, no que estará ata 1953 coordinando varios equipos de produción para informacións e reportaxes variadas. O propio Velo filmará algúns monográficos, como Un día en la radio (1947). En 1952 coñece ao produtor independente Manuel Barbachano Ponce, que vén desde Norteamérica disposto a renovar o cine do seu país e fai Tierra del chicle. Barbachano merca o Noticiero Mexicano e proponlle a Velo o semanario Tele-Revista e máis tarde o cultural Cine-Verdad, un proxecto que entusiasma ao realizador galego. Poñen en marcha a longametraxe Raíces, que Velo non poderá filmar pola oposición do Sindicato de Trabajadores de la Producción Cinematográfica e aparecerá asinada por Benito Alazraki. A película, de forte contido antropolóxico, recibe un premio en Cannes e, co paso dos anos, a critica coincidirá en considerar a Velo como o seu verdadeiro autor. Nestes primeiros anos de exilio non perde contacto co entorno galego e, xunto a Luís Soto e outros persoeiros, axuda en 1953 á fundación do Padroado da Cultura Galega, que despois presidiría ata mediados dos anos sesenta. Entre as súas actividades estará a emisión radial semanal Hora de Galiza, a celebración do Dia de Galiza e a revista Vieiros, cofundada por el e vixente en catro números entre 1959 e 1968. En 1956 dirixe a súa primeira longametraxe Torero!, para moitos a orixe do formato ‘docudrama’ por mesturar documental e ficción arredor do espada Luis Procuna. Presentada en Cannes e Venecia acada os parabéns de críticos como Sadoul e Truffaut ao tempo que lle daría sona internacional, recibindo numerosos galardóns, entre eles unha preselección para o Oscar. Segue a traballar para a produtora de Barbachano en Nazarín (L. Buñuel) e Sonatas (Bardem), mentres prepara o seu seguinte proxecto, a ficción Pedro Páramo, estreada en 1966 despois dunha traballosa xestación de seis anos. Recibida con polémica, apostará por un cine máis lixeiro a partir de casar en 1966 coa produtora Angélica Ortiz. Ata 1969 fará catro comedias —Don Juan 67, Cinco de chocolate y uno de fresa, Alguien nos quiere matar e El medio pelo— que tiveron unha acollida irregular no mercado interior. O país sempre presente Galicia segue moi presente na súa actividade. En abril de 1961 pasa a presidir a Delegación do Consello de Galiza en México, desde a que manterá posturas máis radicais que as do grupo de Buenos Aires. Divorciado, regresa ao documental e traballa para o sexenio do presidente Echevarría dirixindo en 1971 o Centro de Producción de Cortometraje, onde impulsará a renovación do cine azteca. En 1972 funda o Centro de Capacitación Cinematográfica, inaugurado tres anos despois, tendo como presidente de honra a Luis Buñuel. Segue a facer documentais cos seus equipos, como Universidad comprometida e Homenaje a León Felipe e, desde España, comezan a chegarlle os recoñecementos. Vivirá co sexenio Portillo o período máis doloroso da súa estadía en México. Coa irmá do presidente, Margarita Portillo, á fronte da política cinematográfica, Velo será un dos represaliados baixo a falsa acusación de malversación de fondos. Ingresa na cadea no verán de 1979 e non sairá ata finais dese mesmo ano, libre de cargos logo de provocar un forte movemento solidario en México, encabezado por Buñuel, e tamén en Galicia. No sexenio De la Madrid, Velo reincorpórase á vida institucional mexicana. En 1984 noméano subdirector de medios audiovisuais no Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología, que el mesmo axudara a fundar. Sen deixar de traballar no audiovisual, en 1987 pasa por varias operacións cirúrxicas para aliviar un cancro que finalmente o leva á morte o 1 de marzo de 1988. O audiovisual mexicano sen excepcións declarouse en loito, salientando a súa contribución ao desenvolvemento cultural e cinematográfico do país ao longo de case medio século enraizado alí. Sempre en Galiza Rematando os anos 50 do pasado século, Carlos Velo intentou levar a imaxes a magna Sempre en Galiza, de Castelao. Sobre un exemplar da primeira edición de 1944, partillou as súas 423 páxinas en 781 secuencias repartidas en catorce bloques temáticos, pero ao cabo non puido ser. Daquela estaba a traballar co ideólogo do Neorrealismno italiano, Cesare Zavattini, no proxecto México mío!, do que chegou a recoller varias filmacións, ao cabo frustradas. Como tentou recrear tamén unha biografía do propio Castelao. O Atlántico non foi barreira para desconectalo dunha Terra que sempre levou no corazón. Co filme Galicia non só deixou un fermoso e reivindicativo poemario visual no que implicou a Dieste, Castelao, Bal e Gay e ‘Xocas’, tamén acadou un lugar de honra na historia do documentalismo da República, a carón do crítico Fernando G. Mantilla en labores de produción. A fenda do 36 botou moreas de esquecemento sobre a súa figura, incluíndo a desfeita total ou parcial dos seus documentais, dos que nin Galicia se conserva enteira. Felizmente comezou a restitución da súa memoria en 1976, cando o rabadense Chema Prado, xusto após de incorporarse á Filmoteca Española que dirixía Florentino Soria, promoveu unha homenaxe polo seu pasado histórico no cine español e polo seu labor, daquela, á fronte da mexicana escola Centro de Capacitación Cinematográfica. Sumouse ao recoñecemento o Círculo de Escritores Cinematográficos. Ao ano seguinte, as V Xornadas de Cine de Ourense, por iniciativa de Luís Álvarez Pousa, o primeiro en recuperalo para o país, promoven unha primeira honra a prol de Carlos Velo, que, coa súa presenza, apoiou a urxencia dun cinema propio. Aínda recibirá novos recoñecementos, como o premio Mestre Mateo da Xunta de Galicia en 1983 Mesmo o Ministerio de Cultura español encárgalle en 1982, a serie Los españoles republicanos en el exilio para unha exposición arredor do tema. Aínda recibirá novos recoñecementos, como o premio Mestre Mateo da Xunta de Galicia en 1983 e a homenaxe nas Xornadas de Cine e Vídeo en Galicia, Xociviga, do Carballiño en 1985, nas que puido compartir sensacións agradecidas a carón dos daqueles noveis Chano Piñeiro e a súa curta Mamasunción e Xavier Villaverde coa súa videoarte Veneno Puro. Foi a súa derradeira estadía entre nós, xa coa saúde quebrada. Desde aquela, a presenza de Carlos Velo xa é parte da realidade audiovisual de Galicia. Á publicación en 2002 da biografía As imaxes de Carlos Velo -coeditada en México pola UNAM en 2008-, e máis a Fotobiografía Carlos Velo. Centenario. 1909-2009, ambas da miña autoría, sumouse Carlos Velo: itinerarios do documental nos anos trinta, de Fernando Redondo Neira, en 2004; A derradeira viaxe a Galiza. Carlos Velo. Xociviga 1985, de Xosé Manoel Rodríguez, en 2018, e aportes ensaísticos de Margarita Ledo Andión, Emilio C. García, Chema Paz Gago, e o mencionado Álvarez Pousa entre outros, que están a poñer en valor ao intelectual de Cartelle, sé da súa Fundación, creada en 2017, que, ao tempo que establece pontes co seu país de acollida, céntrase “na investigación e na difusión da obra do cineasta e no estudo, difusión, formación e promoción das artes da imaxe aportando ao corpus bibliográfico as obras Carlos Velo. A volta a Cartelle. Fotografías 1967 (2017), Memoria erótica (2018) e A caixa do correo (2022), en deseño de Xosé Enrique Acuña.