“A Lei Paz-Andrade vén recoñecer que o percurso destes 30 anos non era o acertado”

- Toma posesión esta quinta feira, canda outros dous galegos, como académico-correspondente da Academia das Ciências de Lisboa (ACL). Xa houbo académicos galegos mais é a primeira vez que se recoñecen os correspondentes como 'da Galiza', con entidade de seu. Que significado ten isto? E como se chega até aquí?

- A AGLP (Academia Galega da Língua Portuguesa) foi creada no 2008 en Compostela nun acto no que estaban representadas a Academia das Ciências de Lisboa e a Academia Brasileira de Letras. Isto, claro, ten uns antecedentes. Hai que ter en conta que unha representación galega foi convidada oficialmente a participar nas reunións do acordo ortográfico de 1986, a comisión galega do acordo ortográfico, que posteriormente tamén, na revisión dese acordo foi convidada a participar na reunión do 90 conducente ao acordo actualmente en vigor.

“Desde mediados do século XX hai presenza galega, formal ou informal, na maior parte das xuntanzas no ámbito da lingua portuguesa”

A presenza galega neses ámbitos lusófonos, pois, non é nova. Anteriormente, nos 50 e 60, houbo reunións en Brasil e Portugal onde se discutiu entre xente da cultura e do ámbito universitario a necesidade dun acordo ortográfico para a lingua portuguesa, e nesas reunións estaba Ernesto Guerra da Cal. Así que desde meiados do século XX hai presenza galega, formal ou informal, na maior parte das xuntanzas no ámbito da lingua portuguesa sobre a elaboración e fixación dunha norma.

De facto, Guerra da Cal foi presidente desa comisión galega que no 1986 participou nesa reunión da que falamos antes. Na do 90 tamén houbo presenza galega: a delegación de observadores da Galiza, que é a expresión que figura no texto final. Esa mesma expresión figura no texto do diario da República de Portugal, a delegación de observadores da Galiza, que é o máximo ao que se podía aspirar naquel momento, as condicións políticas non eran as mellores.

Esta presenza galega sempre se produciu con coñecemento do Ministerio español de Asuntos Exteriores, do goberno galego, da RAG. Non habendo resposta nin do goberno galego, nin da RAG nin da universidade, esta comisión, creada pola sociedade civil asumiu a responsabilidade de participar nesas reunións. Por tanto, se houbo delegación galega, ese foi esa a delegación galega, foi por ausencia dos ámbitos oficiais. Eses foron os antecedentes para entender como chegamos aquí, a este ano.

- Informabades despois a eses organismos do contido e desenvolvemento desas reunións?

De cada movemento que se facía. Explicabamos o que se acordara, en que termos... Nese sentido o noso comportamento foi correcto. Outro tema é se a dirección xeral de política lingüística gostaba ou non. Tiveron oportunidade de se pronunciar ou de participar se quixeran.

Coa chegada da autonomía, no post-franquismo aínda, houbo unha decisión política consciente de afastar o galego do portugués

- E nunca houbo resposta por parte desas administracións aos vosos informes?

Non teño coñecemento de que houbese respostas. Teño visto, iso si, algunha carta onde Manuel Fraga respondía que o criterio normativo correspondía á Real Academia Galega. Ben, era a 'moda' (sorrí), era o que había.

Chegamos a este momento no que a ACL, que é unha das academias máis antiguas de Europa, nomea 3 académicos-correspondentes galegos. Xa antes, en Ourense, nun acto en 2011 a Academia Galega de Lingua Portuguesa nomeamos académicos correspondentes a varias persoas, da Galiza, de Portugal e do Brasil. Asi que a relación galega co ACL non é de agora, vén de atrás, e o nomeamento de correspondentes é unha actividade habitual das academias para alargar, estender os contactos ou campo de actividade noutros territorios onde non pode ter presenza directa.

Este nomeamento de académicos galegos pola ACL faise nun momento especialmente importante, hai 2 anos aprobouse a Lei Paz-Andrade, que é un cadro xurídico que facilita, lexitima e promove todo isto. Hai artigos da lei onde indica que o goberno galego incorporará o ensino de portugués nos centros escolares galegos. E iso ten unha lectura e está a ser ben lido en Portugal. Enténdese que hai un recoñecemento implícito de que o galego ten a ver co portugués.

- O propio presidente de Portugal naquela altura, Cavaco Silva, condecorou en 2015 Núñez Feijóo coa Gran Cruz da Ordem do Infante Don Henrique pola promoción do portugués na Galiza.

- Sen comentarios. Alegrámonos que o presidente galego reciba esa medalla. Entendo que é unha medalla a conta dos méritos futuros.

A sociedade civil ten un papel moi importante en todo isto. Quen consegue que saia adiante a Lei Paz Andrade? A sociedade civil, que sen apoio público, moveuse e gaña a batalla. Se agardamos polas 'autoridades recoñecidas' estamos listos.

- Expuxo como se chegou até aquí. Mais, que significado pode ter este recoñecemento da ACL?

A ACL non entende de política, entende de temas culturais, científicos, institucionais que teñen a ver coa lingua portuguesa. Vén sendo un recoñecemento do traballo, do labor dunhas persoas a favor da aproximación lingüística. É ben sabido cal son as nosas opinións e pontos de vista sobre a lingua, non é nada novo. Entendemos que somos continuadores dunha tradición, a tradición galeguista. Antecedentes da idea concreta de que o galego é a mesma lingua que o portugués atopámolos desde o Padre Sarmiento e Padre Feijóo, non é nada novo.

Coa chegada da autonomía, no post-franquismo aínda, houbo unha decisión política e consciente de afastar o galego do portugués, decisión premeditada e con todas as consecuencias. Parerece que a Lei Paz-Andrade é un punto de cambio onde se intenta dar unha saída a un problema criado no 1983, un intento de buscar unha saída digna a un problema, salvando a cara de todas as partes. A Paz Andrade é un compromiso político que se aprobou por unanimidade. É un recoñecemento, dalgunha maneira, de que ese percurso dos últimos 30 anos non era acertado, un recoñecemento que aquelo que se fixo a principios dos 80 de excluír e de impor un isolacionsimo a toda costa se calla non era acertado.

A Lei Paz Andrade chega co Partido Popular no goberno, que é o continuador de Alianza Popular, que foi quen no 1983 impulsou esas políticas que nós podemos chamar 'anti-reintegracionistas' e outros chaman 'rexeneracionistas', unha idea do galego como lingua diferenciada de todas as demais e que pode dicidir autónomamente o seu percurso. É lexítimo, desde un punto de vista teórico ou emocional, mais a experiencia amosou que non foi bo para o galego. Dá a impresión de que estes 30, 35 anos de isolacionismo en vez de solucionar o que prometían solucionar, o que fixo foi agravar un problema.

Prometíase un galego máis achegado ao falar popular, teoricamente. Presentouse o galego auto-identificado como favorecedor de que os galegos se achegasen ao idioma, mais todo iso fallou, non se cumpriu. Ademais, a propia crise puxo as cousas no se lugar. Podemos manter artificialmente unha idea, con todo o apoio político e gasto economico mais se lle falla ese apoio, que é o que fica? Levan gastado millóns e millóns e millóns e o resultado é pésimo. Canto se perdeu en falantes? 20%, 30%? Non se pode atribuír toda responsabilidade a esas políticas, certo, mais o que está claro´é que esas políticas non axudaron. Se hai políticas económicas, ambientais... que fracasan, hai responsabildiades. Pasa con calquera política pública con recursos públicos. Mais co galego, non. Alguén asumiu responsabilidades pola situación desastrosa na que está o galego? Dá a impresión de que esas políticas do isolacionismo fracasaron. Diría máis, ese punto de vista do galego como lingua separada, independente, xa deu todo o que podía dar e xa chegou a onde podía chegar. Non hai máis. Aquí fallou a propia idea de lingua, difundiuse a idea contraria á das linguas nacionais: se o criterio de corrección é a oralidade, e a oralidade, como todo o mundo sabe, está sendo resultado dunha castelanización progresiva... iso non é serio cientificamente. Se non hai unha distinción clara entre norma e usos, non é lingua nacional. Nunha lingua nacional está ben establecida a distancia e o criterio entre falar ocasional e unha norma culta, digamos. Se en toda Europa as linguas nacionais se construíron dunha determinada maneira, cun esforzo grande: criando unha literatura, unha norma...

- Aquí funciona moito, a nivel popular de galego-falante, o argumento de que a norma a fixa “a aboa”. O recurso a “miña aboa nunca dixo quinta feira” ou “miña aboa non di estrada”...

- Non deixa de ser un argumento escapista, non é propio dunha lingua seria. E hai probas de que o galego non é usado como unha lingua seria. Un exemplo é que a maioría dos deputados teñen un galego digamos que fraco e iso non é penalizado pola comunidade lingüística. E refírome a contextos formais, non a como falan o galego na súa casa ou coas súas amizades. Algún dos defensores do galego da parte do nacionalismo galego teñen falado que a diglosia é malisima. Mais depende de como. Porque a diglosia no caso do alemán é habitual: hai un alemán estandar, un alemán padrón, o de casa... O caso de que haxa tres niveis ou tres normas na mesma lingua é frecuente. Só falan igual na casa, na rúa e na academia no esperanto, que non é realmente unha lingua existente. Se afastamos do galego a idea de lingua que teñen as linguas nacionais estamos a contribuir a que o galego siga a ser o que é.

Poderiamos dicir que unha certa notabilidade galega aceptou un sucedáneo de galego, onde non existe unha diferenza entre usos formais e informais, entre norma e niveis de uso, parécese máis a un dialecto que a unha lingua seria.

Unha cousa é a política interna e outra a politica externa. Utilizar foros internacionais para resolver asuntos internos é un erro que trae consecuencias

-E como construiriamos a lingua nacional dos galegos?

- Hai exemplos na historia, un dos últimos foi o dos checos, onde até emdiados do s. XVIII os notabeis falaban alemán. Pois comezaron por facer unha universidade en checo. Quen o fixo? Os que tiñan cartos e coñecementos. Non pediron permiso para facela. Non podemos esperar pola iniciativa do estado para facelas.

Aquí en Galiza o que pasou foi que desde o nacionalismo defendeuse que calquera idea de ensino privado era negativa, avogando polo ensino público como o único lexítimo. Mais o ensino público depende do Estado, como vas conseguir que sexa 100% galego? Non sería mellor imitar o modelo vasco das ikastolas

- Están as escolas 'semente'

Con 30 anos de retraso. Mais nestes 30, 40 anos houbo erros estratéxicos tremendos e os resultados están á vista. Outra das cuestións que fallou foi reducir a idea de galego á identidade. E a parte instrumental? A min téñenme dito en palestras e actos que para iso, o instrumental, está o castelán Pero como lle imos regalar ao castelán unha arma tan poderosa?

- Estivo nos comezos do que acabou sendo a Lei Paz Andrade...

A nós chamáronnos desde o goberno para negociar o texto da que foi a Lei Paz Andrade, en outubro de 2013. Houbo discusión, non foi todo tan fácil. E o propio goberno autónomo encomendounos conseguir a unanimidade, para o que tiñamos que ir falar coa oposición. Fixémolo. Foi un momento importante, porque aqueles que sempre fomos excluídos destes aspectos fumos chamados para negociar. E nesa negociación hai dous aspectos. Un, o do propio texto da lei, e aí o PP foi foi fiel ao que se falou, hai que dicilo. Mais hai outro aspecto: non pode ser é que esteas a negociar con nós e cando saias de aquí que fagas que non nos coñeces. Hai que dar un ámbito de expresión institucional ao movemento lusófono galego.

A nosa colaboración e responsabilidade co goberno galego está máis que demostrada. E iso contrasta coa falta de coraxe do goberno para que o reintegracionismo figure nalgún lugar oficialmente.

- A CPLP, Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, e a presenza galega...

- Desde o 2008 estamos asistindo a reunións da CPLP. Temos asistido a conferencias e encontros en diferentes países. Sen ser un país membro da CPLP, hai presenza galega alí.

-Neses anos houbo algunha presenza que non fose a vosa?

Como Academia temos tres liñas de traballo. Unha é a de investigación, outra a de publicación, e unha terceira liña de traballo é a de relacións internacionais. E aí marcamos presenza e facemos un traballo, por dicilo así, de paradiplomacía. É dicir, abrir portas. É un traballo que non se fai dun día para outro. Ao igual que a política internacional, que precisa coñecemento da materia e das persoas. É imposibel facer política internacional dun día para outro, sen documentación. Nós notamos unha falta gravisima, mesmo no propio ámbito do nacionalismo, de interese real por coñecer como funcionan eses países, por coñecer a política, a súa historia... Cantos galegos saben que problemas e necesidades hai en Guiné? Cantas veces falaron deses temas os partidos galegos?

Enfocándoo doutra maneira: teño asistido a manifestacións do 25 de Xullo, do BNG, e ver como os convidados eran o Frente Polisario, movementos de liberación nacional seguindo aquel esquema dos anos 60... Paréceme ben, mais eses contactos internacionais servíronnos para algo? Un país que nin sequer é recoñecido como país, como é Galiza, xoga a axudar aos outros? Non será máis interesante apoiarte nos máis próximos e que teñen capacidade para apoiarte?

En definitiva, temos a Lei paz Andrade, que pretende dalgunha maneria contribuír a resolver un problema, mais o texto da lei por si propio non é suficiente, é importante manter ese consenso, en termos internos mais tamén en termos externos. Manter a unanimidade é fundamental, por iso me preocupan algunhas decisións que poden tomar o goberno galego en relación á CPLP e que se poden producir sen consenso.

Hai que dar un ámbito de expresión institucional ao movemento lusófono galego.

- A que se refire?

Unha cousa é a política interna e outra a politica externa. Utilizar foros internacionais para resolver asuntos internos é un erro que trae consecuencias, é o último que debemos facer, levar as disputas lingüísticas galegas a un foro internacional. Ao goberno actual, que insistiu para a Lei Paz Andrade, hai que reiterarlle a prudencia á hora de falar destes temas, para falar de se entro ou non na CPLP. Non se debe de falar desas cousas en público. Estoume a referir a entrevista a Valentín García (secreatario xeral de Política Lingüística) neste mesmo medio. Non é prudente expoñer publicamente o que falas en privado dun foro internacional.

Eses temas debían tratarse con moito máis coidado, xa haberá tempo para se por as medallas. Non son temas para tratar na prensa, é un síntoma de falta de madurez, non é prudente. Temos advertido diso. Por outro lado, que lectura pode facerse nos ámbitos diplomáticos da CPLP desa entrevista? Non vou responder, mais o meu punto de vista é que o que se trata e negocia na mesa non se di nun xornal. Son temas delicados.

Un labor, un compromiso do propio goberno é informar á oposición. Nós na negociación da lei apoiamos o goberno nos asuntos internacionais da lusofonía. O director xeral de Relacións Exteriores, señor Gamallo, pediunos certa información sobre uns asuntos e nós elaboramos un documento para facilitar a entrada do goberno galego na CPLP. A nosa colaboración está máis que demostrada. E iso contrasta coa falta de coraxe do goberno para que a AGLP ou o reintegracionismo figure nalgún lugar oficialmente.

Somos continuadores dunha tradición, a galeguista. Antecedentes da idea de que o galego é a mesma lingua que o portugués atopámolos desde o Padre Sarmiento e Padre Feijóo, non é nada novo

Insisto, nós cumprimos a nosa parte, o noso compromiso, favorecer a entrada da Galiza na CPLP. O que nos parece pouco acertado é a forma en que se está a facer, que considero non é a mellor. O óptimo é solicitar a entrada como observador asociado. Desde o goberno pídese como observador consultivo, que é ao nivel, máis ou menos, das ONGs. Non está mal, é un primeiro paso positivo. Mais promocionar o Consello da Cultura Galega sen que previamente teña habido ningún diálogo, acordo, entendemento... e sabendo que existe a candidatura da AGLP, presentada en 2011 e pendente de resolver... iso indica que hai alguén que non entendeu ben cal é xogo. Promover esa candidatura do Consello e esquecer de dar saída a aquela outra, a da AGLP, non é un bo síntoma.

A candidatura do Consello da Cultura Galega como observador consultivo pode interpretarse como un primeiro paso. Mais, ollo!, interpretar que iso é a entrada da Galiza na CPLP é moito interpretar. O CCG é unha entidade pública que recibe 100% financiamento público . Como se explica que unha entidade que exclúe sistemativamente todo o reintegracionismo presente candidatura ao CPLP? Hai algo que non cadra, que non bate certo. Deberiase correxir esa inconsistencia. O que non pode ser é estar nun foro que está a favor do portugués e perseguir o portugués na Galiza. Iso non pode ser, non é coherente nin razoábel. E non se lle pode pedir aos que son excluídos na Galiza que fiquen en silenzo. Alguén debería de modificar a súa posición, e non somos nós, que facemos o que levamos 30 anos facendo.

- Hai, nesta nova etapa, posibilidades para un achegamento ou acordo entre os sectores, digamolo así, 'reintegracionistas' e 'isolacionistas'?

Non teño coñecemento de que haxa espazos públicos onde se traten estes temas, e sería importante. Mais, como lle teño dito a Valentín García, dous non falan se un non quer. A sociedade civil ten un papel moi importante en todo isto. Quen consegue que saia adiante a Lei Paz Andrade? A sociedade civil que, sen apoio público, moveuse e gaña a batalla. Se agardamos polas 'autoridades recoñecidas' estabamos listos.