Xogar ten poderes

"Existe un grande e misterioso segredo, pero moi cotián. […] Ese segredo é o tempo". (Momo, Michael Ende, trad. A. Palacio e S. Pérez, Obradoiro, 2015). Julia e Alexia (4 anos) fan inventos, concentradas, con todas as plantas que atopan no xardín da avoa. Comparten fórmulas e segredos, mentres os experimentos se transforman en apócemas vexetais das que tinguen os dedos de cores. Separadas xeracional e xeograficamente, sen coñecerse, a Antía (40) teríalle gustado estar cociñando con elas; seguramente a Roi (4) tamén, aínda que escollería auga e area para os seus remexidos. A Nadia (7) pareceríalle a fórmula perfecta para invocar a Poseidón na beira do mar. "Xogar é un dereito recollido na Declaración dos Dereitos da Infancia, igual que o é ter un fogar, educación… É algo fundamental para todas as persoas con independencia da súa idade ou do seu xénero", lembra Manuela Vázquez Coto, cuxa tese versa sobre xogos tradicionais e xénero. Moito para enredar Alexia, Julia e Roi, malia estar en lugares distintos, arrastrarán os adultos ao pilla-pilla. Ou pode que ás agachadas, ás que tanto Carmen (9) coma Cris (38) se sumarían encantadas. "Xogar é algo inherente ao ser humano. Axúdanos a desenvolver a motricidade, o cerebro, a imaxinación… Ten compoñentes sociais e emocionais", explica Vázquez. Cando xogamos aparece a alegría, a tristeza, a sorpresa, a vergoña…, sentimentos que hai que xestionar ao longo da vida. Irimia Fernández crea xogos en Brazolinda cos que busca, precisamente, "facer sentir algo, a sensación de que xogo te leva, ou de que es ti quen o leva". Xogar, ademais de ter a capacidade de sandar e facer esquecer os males, é "dar un pouco máis de si", recoñece Fernández, por iso é importante "saber escoller para evolucionar e non aburrirse". Segundo se medra, as necesidades e os gustos mudan. "Os meus fillos e sobriños son os primeiros en probar o xogo. Nese momento teñen todo o control, pois hai unas normas que poden cambiar todo o que queiran e así darlle unha última volta". Algo semellante acontece cos xogos tradicionais nos que "hai diversión no enredo de fabricar o propio xoguete con materiais que hai a man. O proceso en si é unha parte do xogo", explica Vázquez, que pensa que ás veces "non somos conscientes de todo o que o xogo nos pode dar". As crianzas agradecen compartir as horas non só coas iguais, senón tamén cos seus, con independencia da súa idade Cando o tempo semella fuxir entre os dedos, toca priorizar. Demasiadas veces, as axendas, atadas ás preocupacións laborais, económicas, de coidados…, crean espirais que te absorben. Porén, as crianzas agradecen compartir as horas non só coas iguais, senón tamén cos seus, con independencia da súa idade. Algo semellante pasa coas persoas vellas. Vellas e cativada adaptan os seus xogos favoritos en función de con quen estean, sendo os de mesa os preferidos para compartir: de baralla, de preguntas, de resolver misterios, de estratexia, de axilidade, de memoria… Habería que organizar un campionato no que cada un fose unha proba, como facían en casa de Fernández de nena. "Na fin de semana xogabamos xuntos para compensar o tempo que non podiamos compartir". Mariña (12) fai un quebracabezas co avó e Salva (8) e Lucas (5) montan mundos de Lego. Créanse momentos de conversa, de reflexión, ir e vir, deixar e retomar, segundo o tempo do que se dispoña. Os xogos mudan segundo as estacións, a climatoloxía, os espazos que se habitan… nun mesmo día pódese ir da mangueira do xardín aos videoxogos, do globos a pintar, das bonecas ao Rummy, da bici ás damas. Jimena (12) xoga ao Animal Crossing, Pablo (12) ao Fifa. A Cosme (6) tanto lle gustan os videoxogos, coma o xadrez ou empolicarse en todas partes. Patrimonio vivo Mentres, as adultas botan en falta xogar fóra coas cordas nas mans, á goma e á corda (e tamén ao brilé e ao Risk). Quizais neste mundo tan interconectado habería que facer grupos de Whatsapp, de Telegram… para saír a xogar. Algo que en certo modo fan desde o Observatorio do Patrimonio Lúdico Galego. "Buscamos recuperar e transmitir os xogos tradicionais para que non se perdan", conta Vázquez. Moitos esquecéronse tras romper o elo de transmisión oral ao deixar de convivir, sobre todo cando se emigrou das aldeas e vilas ás cidades. Agora, tanto ela como todas as persoas e colectivos que conforman o Observatorio recolectan e ensinan xogos como a bugalliña, o tirafunqueiro, a ra… Leo (7) xoga cos pais ao Gatipedro e descobre algúns dos seres mitolóxicos que poboan Galicia. "O xogo di moito da nosa cultura, de quen fomos e de quen somos", reflexiona Vázquez, mentres Julia e Alexia son a un tempo científicas e meigas.