As Letras e os latexos colectivos

Nunha segunda feira coma outra no instituto Ramón Cabanillas de Cambados coméntolle ao meu alumnado de primeiro de bacharelato o motivo da data de celebración das Letras Galegas: a (suposta) publicación do poemario Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro, no ano 1863. Dígolles tamén que a vida e a historia teñen estas cousas, como de estrutura circular ou de telenovela turca, e que foi precisamente Francisco Fernández del Riego o promotor desa celebración que hoxe xa asumimos como parte diferencial da nosa cultura e das nosas letras, e que este mes –sesenta anos máis tarde– é a el a quen homenaxeamos. Remato cunha piada: "É ás de galego ás que tendes que agradecerlles esta celebración, que grazas a don Paco e tamén a nós o mércores da semana que vén non vimos ao instituto". Unha alumna, con esa inocencia tan grata e cada vez menos frecuente coa que ás veces nos cuestionamos as cousas, ergue a man e pregunta: "Pero as Letras Galegas non se celebraron sempre?". Esa asunción da homenaxe prodúceme sorpresa e tamén algo de pena: os festivos importan non só por ser festivos, senón polo que escollemos festexar. Un latexo colectivo Cando saio do instituto conduzo a Santiago e, aínda desde o coche, vexo nun valo publicitario o mastodóntico cartel da Xunta: #Letras galegas, 'A festa de toda a nosa cultura'. O anuncio lémbrame a un deses reclamos de turrón de jingles insoportábeis que, de nena, repetían na televisión desde finais de outubro, a esa forma tan notábel de frivolizar coas ledicias colectivas (esas forzas colosais que son, ao mesmo tempo, o maior instrumento de cambio e a maior ferramenta de mercantilización). Penso, como penso todos os nadais desde hai xa varios anos, en que sentido ten unha festa cando xa non sabemos por que a celebramos. A celebración do día das Letras Galegas nace, e cito o homenaxeado, da vontade de que represente o "latexo material da actividade intelectual galega". Porén, desde ese 1963 no que se instauraron e o 1991 no que se converteron en festivo na Galiza, as Letras Galegas teñen acadado, en moitos espazos, un cariz folclorizante que as superficializa e as converte nun slogan fácil no que, ademais, parece coller todo o mundo. Que unha data sexa acollida e celebrada non debería arrebatarlle a capacidade de incomodar e de incomodarlle a quen a asfixia os outros trescentos sesenta e catro días do ano (para iso, para enlamar as conciencias, son reivindicadas as cousas). Dito con outras palabras: que a vontade da celebración sexa a de popularizar figuras da nosa memoria colectiva non debería facernos esquecer que homenaxeamos figuras da nosa memoria colectiva porque vivimos nun país colonizado no que estas figuras necesitan vindicarse xa que, pola propia inercia de sociedade colonial e de quen colonialmente a goberna, serían descoñecidas. Mais aquilo que se converte en institución acada con ela unha comodidade que resulta perigosa: o que se institucionaliza ritualízase e perde o potencial mobilizador. Niso tamén debemos entoar o mea culpa (a sociedade toda, que non só as docentes) cada vez que aceptamos celebrar esta data cunha transmisión esaxeradamente enfocada na figura e non no significado. Aquilo que se converte en institución ritualízase e perde o potencial mobilizador Caemos nese contar a historia, que tanto teñen criticado as historiadoras feministas, das grandes figuras e non dos colectivos, centrándonos excesivamente en datos biográficos descontextualizados, moitas veces por falta de recursos, por imposibilidade de traballar transversalmente canda o resto de contidos ou por sobrecarga de celebracións. Para entender as loitas necesitamos referentes, pero a sloganización dos referentes remata invisibilizando esas loitas que, como todo, son construídas colectivamente. Aliás, neste mundo progresivamente individualista, talvez cumpriría que nos desmarcásemos dese territorio. O esforzo por recuperar a emoción compartida Como dicía, cando algo se torna ritual adoita acontecer que baixo o rito (que fica) afoga a connotación, e así a rapazada de dezaseis anos sabe das Letras pero non de por que nos mobilizamos cada dezasete de maio ou por que se pelexou unha data específica para facer memoria do noso patrimonio colectivo. A propia etimoloxía de celebrar procede, de feito, do adxectivo latino celeber (concorrido, frecuentado, abundante) e oponse a desertus: deserto, abandonado. Impoño nesa etimoloxía o meu pensar sentinte: talvez necesitemos esforzarnos por recuperar a celebración como emoción compartida, comprometernos a facer das Letras un relato das ideas e non un cartaz publicitario da Xunta.