A despedida das 'vidas cantadas' de Leilía

A música galega xa non foi a mesma despois de Leilía. Este grupo de cantareiras e pandeireteiras realizou un traballo de recolla e transmisión da tradición oral galega que significou un xiro de 180 graos na forma de ver a música. Agora, despois de máis de tres décadas sobre os escenarios, anuncian a súa disolución. Vidas cantadas, o seu último disco, fecha un ciclo que comezou hai 34 anos. "A decisión comezou a xestarse en 2018, que foi cando comezamos a traballar en Vidas Cantadas, explica Ana Rodríguez, unha das compoñentes da formación, en conversa con Nós Diario. "Mais o disco foise adiando, apareceu a pandemia, con todos os inconvenientes e atrasos que provocou... e até hoxe. É unha idea que nos roldaba a cabeza e que queriamos levar a cabo ao cumprirmos os trinta anos. Mais ben, foi alongándose e agora será aos trinta e catro". Cando apareceu Leilía, as bandas de música tradicional galega buscaban raíces celtas nas músicas compostas en Irlanda, en Escocia ou na Bretaña. E elas apareceron cunhas melodías que estaban recollidas directamente do corazón do pobo, dunha tradición que quedara relegada ás celebracións máis populares e humildes. Elas converteron aquel legado nun tesouro. "Fomos a primeira formación de mulleres que se atreveu a subir aos escenarios só coas pandeiretas. Na Galiza, asociábase a música tradicional á gaita. As pandeireteiras xa acompañaran outros músicos nos escenarios, pero non existían espectáculos construídos exclusivamente a base de voz e pandeireta. Resultaba tremendamente novidoso ver unhas mulleres ataviadas con roupa de a cotío e equipadas só coas pandeiretas. Empregabamos algún outro instrumento tradicional pero era secundario. De feito, cando chegabamos aos palcos a xente non tiña nin idea do que ía escoitar e vías caras de asombro e de verdadeira emoción, como preguntándose: De onde sae este canto?". E saía da investigación, do esforzo dunha xeración de mozos e mozas que percorrían as aldeas de todo o país recollendo e gravando músicas e bailes tradicionais para salvagardar un patrimonio que intuían único. Mercedes Rodríguez, Montse Rivera e Felisa Segade facían parte da agrupación compostelá Cantigas e Agarimos. Felisa impartía, ademais, aulas de canto e pandeireta en Cacheiras, onde tiña como alumnas as irmás Ana e Rosario Rodríguez. Felisa notou o seu interese, e convidounas a xuntarse a un grupo de xente que se reunía os domingos para tocar… No verán de 1989 todas elas crearon o grupo que había de converterse nunha revelación. Leilía despídese dos escenarios após 34 anos As mulleres como núcleo da transmisión "O que nos fixemos foi levar ao público algo que formaba parte das festas e dos encontros que tiñan as mulleres", declara Rodríguez. "As mulleres que nolo transmitiron eran a memoria viva da tradición oral galega e descubrir toda esa riqueza oculta nas aldeas foi, para moitas persoas, como unha porta a un pasado completamente descoñecido". A fonte de inspiración de Leilía, despois de máis de tres décadas, segue sendo a música tradicional, unhas melodías creadas, cantadas e transmitidas por mulleres. "As mulleres eran as que organizaban os seráns, as festas que se celebraban, polo xeral, dous días á semana. Para as festas grandes contratábase un gaiteiro, pero nas cotiás, as que tiñan lugar cando remataban os labores do día, as protagonistas eran as mulleres coas súas pandeiretas. E tiñan que saber tocar e cantar ben porque elas non podían desprazarse e tiñan que conseguir que os homes se interesasen en ir onda elas para mocear, para socializar ou para coñecer xente", describe a pandeireteira. E continúa: "Habitualmente, quen emigraba era o home, quen ía ao mar era o home... e eran elas as que dispuñan os tempos de festa cando quedaban ao cargo da casa e dos labores do campo. Mesmo a pandeireta era algo que tamén se transmitía por vía feminina: de avoas a netas, de madriñas a afilladas... Era parte da vida cotiá da aldea. Mais todo o que fan as mulleres tende a ser silenciado". Leilía: "Con 'Vidas Cantadas' fechamos un círculo de máis de 30 anos sobre os escenarios" A evolución Con todo aquel material recollido, apareceu o primeiro disco, Leilía, de 1994. "Aquel primeiro disco era máis etnográfico, nel reproduciamos exactamente o que escoitabamos nas cintas coas que recolliamos as pezas. O que buscabamos con aquel traballo era deixar testemuña da enorme variedade que existía nas formas de tocar e de cantar en función da zona e do concello. Era un disco necesario para ese país, un reflexo fiel do que se cantaba". Mais en 1998 aparece I é verdade, i é mentira, que significou unha verdadeira explosión popular. O que até ese momento fora un descubrimento para iniciados, pasou a converterse nun éxito que mudaba a visión imperante da música tradicional. "Con I é verdade, i é mentira demos paso á creación, ou á recreación. Foi algo difícil: sentiámonos herdeiras dunha tradición e ir máis alá parecíanos unha especie de traizón. E lembro unha conversa con Suso de Toro, nun ensaio, na que nos dixo: 'Non tedes que ter medo a evolucionar porque sendo fillas desta terra tamén sodes fillas deste tempo'. E esa foi a chave que nos permitiu seguir adiante. Da man de Antón Seoane e de Nando Casal, de Milladoiro, pasamos a engalanar as melodías tradicionais. Iso permitiu que o público xeral tivese un acceso máis fácil a esa música. A través de I é verdade, i é mentira moitísima xente descubriu Leilía e descubriu de onde partía esa música. Dalgunha maneira, aquel disco foi a porta para que a tradición se fixese máis ancha". Logo viría Madama, de 2003, no que se incluían instrumentos non tradicionais e letras actualizadas, escritas por Suso de Toro. "As melodías eran as tradicionais, que non desvirtuabamos, pero falabamos de temas de actualidade, como do conflito entre israelís e palestinos, coa que gañamos o Premio á Mellor Canción en Galego da Academia das Artes e das Ciencias da Música", lembra Ana Rodríguez. Sucedéronse as xiras e os concertos por todo o mundo e os rexistros musicais foron ampliándose: Son de Leilía, de 2005, mostraría a versatilidade da formación recompilando colaboracións con Milladoiro, con Budiño, con Rumbadeira... ConSentimento, de 2011, incide en a muller no centro, incluíndo letras de Mariña Pérez, Ana Romaní, Marilar Aleixandre, Ana Amado, Yolanda Castaño, Eva Moreda e Eva Veiga. "Era unha maneira de agradecer a xenerosidade de todas as nosas informantes, a través da reivindicación da figura de Eva Castiñeira, unha pandeireteira e cantareira que fora esquecida". Leilía repasa a súa historia na nova xira CantarELAS Tradición urbanita Nas últimas décadas, a vida do rural cambiou e a música tradicional tamén o fixo: foi enriquecéndose con formas novas, até o punto de que o folclore se foi tornando case un fenómeno máis urbano ca rural. "Mais iso non significa que desaparecese das aldeas, onde seguen existindo asociacións culturais e agrupacións que teñen moitos rapaces e rapazas aprendendo a cantar, a bailar e a tocar", matiza Ana Rodríguez. "Mais é certo que este rexurdir do tradicional que hai agora era impensábel hai trinta anos". Algunha responsabilidade ten Leilía e a súa traxectoria musical nese cambio, e elas son conscientes. "Eu creo que podemos dicir sen falsa modestia que Leilía cambiou o panorama musical galego", afirma Rodríguez. "Cando comezamos a tocar en directo, as formacións que había miraban moito para fóra buscando os sons celtas. E de súpeto aparecemos nós dicindo que está moi ben mirar noutras fontes pero que aquí xa tiñamos isto. Creo que foi aí cando a tradición oral galega apareceu como parte fundamental do noso patrimonio e como unha forma propia de facer música. E mesmo como unha maneira distinta de presentar esa música. Os grupos comezaron a ver para a aldea e a buscar aí músicas e inspiración. Nese sentido, o ronsel que deixamos atrás énchenos de orgullo". Xisco Feijoó: "A nosa música tradicional está viva a día de hoxe, volve estar onde tiña que estar: na rúa" Unha despedida difícil e moi emotiva Agora, a formación está inmersa nunha xira que durará até setembro e no que se poderán escoitar pezas de todos os repertorios anteriores da formación. “Pretende ser unha viaxe a través das distintas épocas de Leilía, explica Ana Rodríguez. Logo faremos unha parada e retomaremos o directo cos concertos de despedida, que serán un pouco máis elaborados, cunha escenografía especial e cunha posta en escena de Quico Cadaval. Aínda que a verdade é que desde que anunciamos a disolución, cada concerto é un concerto de despedida: o público reaccionou con asombro, pero tamén con moitísimo cariño. A disolución é unha decisión consensuada e moi pensada, pero vai custar. Son moitos anos, moitas viaxes, moitas experiencias e moitas vivencias xuntas". Vidas cantadas é un disco pensado como un adeus. Rodríguez explica que "escollemos as melodías xa pensando nun final. Son pezas que se gravaran para a Fonoteca 92 pero que non foran publicadas nunca. E pensamos que a mellor maneira de despedirse era coller as melodías de entón de hai trinta anos e gravalas de novo, con toda a evolución que iso implica: con instrumentos e xeitos de tocar diferentes, con letras adaptadas ao noso tempo... Darlle as voltas que deu Leilía, como fechando un ciclo. Un ciclo como o das vidas que foron vivindo: "Cantadas eran as vidas das mulleres das que aprendemos: cantaban para namorar, para traballar, para divertirse, para coidar das crianzas... E cantadas foron as nosas vidas grazas a Leilía. É un elo máis dunha cadea que nos une coas orixes. Vidas cantadas é un título redondo". Ana Fariña: "Temos unha cultura arraigada de construción de instrumentos que non hai noutros países"