A desapiadada xeografía que será

Hai uns versos do poeta Caballero Bonald aos que teño acudido cando quería escribir ou falar de actuacións na paisaxe que entendía eran, cando menos, pouco respectuosas, por non dicir prexudiciais. En tradución libre din que “e ao fin un día acerta a comprender / que até a xeografía pode ser desapiadada / con que desistiu de crer na historia”. Volvín a eles agora porque entendo que, entre outras, as vagas de turismo que tivemos este ano poden entenderse como un ataque á xeografía e un desprezo pola historia e o coñecemento local. A xeografía, que tamén é historia, devolveranos a agresión dalgunha forma. Este verán deunos imaxes ben explícitas sobre estas agresións: ringleiras de persoas enchendo a praia das Catedrais, praia da que se borra o seu nome orixinal e úsase o máis turístico; ringleiras de coches accedendo a un areal para ver o fenómeno bioluminiscente do mar de ardora e, como non se vía, curiosamente se acenden os móbiles para alumear; autocarabanas ocupando espazos simbólicos, como o monte Facho de Fisterra; manadas de peregrinos entrando en Compostela con todo tipo de simboloxía, a berro pelado e ocupando toda a rúa e os espazos da vida cotiá da veciñanza. Imaxes que chegan a asustar. E seguen defendendo que cantos máis veñan, mellor. Por outro lado temos que as gándaras están eucaliptizadas, as brañas eucaliptizadas, os espazos húmidos en mínimos; a liña do horizonte empapada de muíños de vento que feren a vista e o medio. É difícil atopar o nacemento dun río porque os eucaliptos invádeno todo e borran as pegadas da relación histórica co medio. Monocultivo uniforme. Imos ver a posta de sol a Fisterra mais a penas hai outras referencias sobre o monte Facho, sobre o patrimonio que garda e sobre como a xente de Fisterra se relacionou e construíu ese territorio que as políticas “desarrollistas” foron baleirando de contidos. Primeiro, cunha repoboación forestal que expulsou outros usos; despois, facilitando o acceso de coches até o último cantil. Hai un plan especial que dorme nun caixón desde o goberno bipartito que, entre outros, propoñía controlar o acceso. Facer turismo non é viaxar e semella que precisamos estar no medio do xentío para ter a certeza da existencia Cun discurso construído como unha especie de fronteira co máis alá, tamén era un lugar dunha economía agraria de subsistencia. Andándoo con xente que o coñece, ben porque ían a el desde a “aldea”, ben porque o miraban desde o mar para orientarse e “marcar mares”, recollemos máis de corenta microtopónimos e relatos de usos, de significados, memoria. A toponimia, a flora, as rochas, son medios no desenvolvemento dunha identidade que articula pasado, presente e futuro. Os espazos cambian a través dos tempos, mais quedan pegadas da memoria que só poden sobrevivir si somos capaces de reinterpretalas desde hoxe. De non ser así estamos construíndo non lugares, en terminoloxía desenvolvida polo antropólogo francés Marc Augué, morto este verán. Son lugares de tránsito, imposibles de interpretar. Protexemos o noso patrimonio paisaxístico? Hai intervencións feitas desde unha visión etérea e baseada no turismo, sen ter en conta as prácticas das poboacións locais. Hai un desprezo do coñecemento local en aras de ideas xenerais presentadas como universais. Si somos cidadáns do mundo sómolo porque as persoas aínda atopamos as nosas referencias en espazos sociais concretos. Cando o pasado desaparece, o sentido bórrase. A intensidade da memoria colectiva depende do seu ancoraxe no espazo. Acelerando a destrución non só aceleramos a desfeita, impedimos construír con normalidade unha memoria colectiva sobre unha xeografía que a referencie e soporte. Se non nos recoñecemos neses espazos, non serán lugares de identidade. E como di o antropólogo citado, un espazo onde nin a identidade, nin a relación nin a historia estean simbolizadas será un non lugar. Non lugar é o espazo dos outros sen a presenza dos outros, o espazo constituído en espectáculo. Imos a lugares concorridos para encontrar o xa coñecido, invadidos por exceso de imaxes difundidas polos medios e polas redes, como por exceso de acontecementos e de individualismo. Logo podemos dicir que estivemos alí, aínda que alí só deixáramos unha pegada e lixo. Facer turismo non é viaxar e semella que precisamos estar no medio do xentío para ter a certeza da existencia. Ao final a paisaxe só e un produto máis ao servizo da industria turística e non o espazo para construír identidades. Ao final terá razón o poeta Joseba Sarrionandía cando di “temos pedras, pero non temos país”.