Carmen

Carmen dorme no lugar máis fermoso do mundo aínda que, por fortuna, ás veces a Illa parece que estea fóra del. Esta afirmación é tan subxectiva como, case con certeza, amplamente apoiada. Aínda que Carmen tiña xa pouco de anónima, un documental acaba de poñela, nunca mellor dito, no punto de mira de todo o país. E con ela, a Cesáreo, o seu compañeiro. O pasado día 5 de decembro, tivo lugar na sede do Parque Nacional Illas Atlánticas, en Vigo, a presentación pública deste traballo que levaba tempo collendo forma: A última dorna de Ons, dirixido polos artistas Antón Davila e Anxo Cabada. Unha estrea coa que iniciaron a folla de ruta que levou e levará aos seus protagonistas a lugares destacados desta historia como Bueu ou a propia Illa de Ons. Trátase, sen dúbida, dun suave pero firme aloumiño en forma de embarcación que procura capturar, a través de imaxes e sons, o fascinante patrimonio inmaterial do arquipélago bueués. Patrimonio e identidade Resulta moi complexo coñecer en profundidade as prácticas culturais, tradicións, expresións orais, hábitos e técnicas que as comunidades, grupos e, nalgúns casos, individuos, recoñecen como parte da súa herdanza cultural. A diferenza do patrimonio material, o inmaterial céntrase nas manifestacións culturais vivas e na transmisión de coñecementos xeración tras xeración. Algo así como querer apresar nun puño o relento das noites de verán e entregalo, coma facho prendido, ao seguinte habitante. Quen sostén dese noso saber, sostén medio mundo. A derradeira dorna de Ons traballa no campo do común, no imaxinario colectivo, na multiplicidade de voces, na procura dunha visión o máis poliédrica posible da que poderiamos denominar realidade Ons. A considerar, os traballos que nos últimos anos se veñen realizando neste eido. Un deles, o libro publicado baixo o selo de Chan da Pólvora –por certo, topónimo da illa– titulado Até aquí podo contar [a lingua da Illa de Ons] escrito por José Manuel Dopazo Entenza. Un destacadísimo traballo que representa o primeiro estudo científico sobre as características lingüísticas do pobo da Illa. Pero non só. Hai máis. Porque cando se fala da Illa sempre o hai. Porque o inmaterial vai máis aló da liña espazo temporal concibida. Consiste precisamente niso: en esgazar o concepto do tempo e en ser quen de encaixar no tempo que é o tempo que foi, en comprender os procesos, en manter vivo, crepitando, o relento. Como se mencionou, son diversas as voces que ensamblan este documental atravesado por un evocador fío musical pero, sobre todas, unha: a de Cesáreo. El é o encargado de ver por Carmen, a derradeira dorna en activo de Ons. Con ela sae pescar pola contorna dunha Illa que lles pertence, como xa dixemos tantas veces non sen motivos. Sen eles e elas, sen o patrimonio inmaterial que gardan, conservan e representan a Illa sería un lugar desposuído de identidade, un territorio ermo. Mais están aí aínda que sexan, probablemente, o derradeiro elo dunha forma de vida que se apaga, por iso é fundamental traballar na conservación e difusión do seu saber e coñecemento. Carmen simboliza un pasado espléndido onde na praia mandaban as dornas Dignidade para os barcos pobres Carmen simboliza un pasado espléndido onde na praia mandaban as dornas. Un lugar no que recalou no 1964 o antropólogo e etnólogo sueco Staffan Mörling e a partir do cal se converteu nun dos maiores estudosos e difusores desta embarcación tradicional. Dixo del o catedrático Francisco Fernández Rei nun artigo publicado na revista Ardentía que Mörling era o sueco de Beluso que dignificou os barcos dos pobres. Dignificar, darlle entidade de digno a algo que puidera non parecelo, facelo brillar, poñelo no seu lugar. No que lle corresponde. Pero o antropólogo non estaba só. A Asociación de Amigos das Embarcacións Tradicionais Os Galos traballou e traballa arreo na conservación destas embarcacións. De feito, foi esta asociación a encargada de restaurar Elvira, a outra dorna que se conserva das mesmas características que a de Cesáreo. Pertencente a José Vidal Patiño, Checho, quen, ao igual que o valedor de Elvira na súa restauración, presidente entón dos Galos e gran coñecedor das embarcacións tradicionais, da cultura marítima e da Illa de Ons, Víctor Domínguez, xa non están para poder contemplala xa recuperada, en Ons. Cabada e Davila veñen, con este traballo, a recoller esa estela de dignidade que deixa o ronsel de Cesáreo como representante de todos e todas as que foron antes e advírtennos de que aínda podemos asistir ao milagre de ver a vida como foi. A de verdade. Antes de que teñamos que conformarnos cunha simulación.