Manuel Rivas, escritor

"A alternativa a todo isto ten que ser unha rebeldía eficaz"

Manuel Rivas (A Coruña, 1957) está en forma. Na escrita e na fala (é un grande contador de historias, un grande narrador oral). Acaba de entregar un volume que é un golpe na mandíbula do sistema, do establishment, dos poderes, das elites. Un golpe contundente na mandíbula de Todo Isto. Que Rivas se enfrenta a Todo Isto? Pois todos os Rivas, os incontábeis Rivas que existen. O Rivas narrador. O Rivas poeta. O Rivas ensaísta. O Rivas filósofo. O Rivas activista. A todos convocan as páxinas deste libro. E non só a eles, senón a unha multitude coral. As innúmeras voces que Rivas invoca, desde Adam Smith até Karl Marx, desde Walter Benjamin a Uxío Novoneyra. Todas están contidos en Contra todo isto. Un manifesto rebelde (Xerais), un alegato contra o actual estado das cousas que o escritor apresentou estes días polo país adiante.

rivas_manuel_foto_sol_mariño_2015_4
photo_camera Manuel Rivas [Foto: Sol Mariño]

É cuarta feira, por volta das 20 horas. A Coruña. Vésperas da moción de censura no estado. Unha tarde bretemosa, humidade no ar. Combinamos vernos nun bar de ambiente moi popular -A Barra- na rúa Xoán XXIII, ben perto do mercado de Santo Agustiño, o local está cheo, a maior parte da clientela, mulleres idosas, a tomar infusións ou a xogar parchís. Sentámonos na terraza, acotada a unha beirarúa pouco espaciosa. Rivas está no seu hábitat, como o peixe na auga. Saúda algunha xente, asina un exemplar do libro. Antes de pór a gravadora a rular falamos. De xornalismo (da súa dureza, tamén da súa beleza), da vida de persoas que queremos. Rivas ten infinitas historias que contar e unha voz propia, singular, con que contalas. Escribir consiste niso, acho. En ter algo que dicer e en tentar dicelo como se ti foses o primeiro que o dixese (ben, talvez son demasiado exixente). Rivas é Rivas. Non intentendes imitalo.

-No libro maniféstaste contra Todo Isto, pero se tiveses que identificar Todo Isto cunha cousa, cun conceito, cunha idea, con que o identificarías?

-O libro arrinca cunha palabra que actúa como unha especie de dínamo que mobiliza o resto das palabras. A Vergoña. A palabra Vergoña.

-Unha palabra fetiche?

-É unha boa palabra. Porque cando sentes vergoña de algo é que tomas conciencia dese estado de inxustiza. Mentres non tes esa sensación de vergoña... Eu tamén procurei non utilizar demasiado a terminoloxía discursiva... Non é un libro que nacera dunha elaboración teórica. Máis ben nace desde a propia linguaxe. As palabras notas que están inquietas, queren dicir. Porque non sempre as palabras queren dicir. Vivimos nun tempo de moita desconfianza na linguaxe. Normal, porque está sendo manipulada constantemente. Hai unha corrosión das palabras. Aquilo que dicía Samuel Becket: "Hai que sacar as palabras co tirarrollas". E dicíao nunha época -lembremos que escrebe Esperando a Godot despois da segunda guerra mundial- en que a linguaxe estaba moi queimada. É cando fai esa análise extraordinaria Victor Kemplerer, o filólogo xudeu que consegue sobreviver e que nos entrega A linguaxe no III Reich. Nese libro relátanos como as palabras pavimentaron o camiño cara ao horror, cara a Auswicht. Hoxe en día tamén a manipulación das palabras está a pavimentar o camiño cara ao post-fascismo, un réxime autoritario ao que non lle vemos ben a cara.

-Ese post-fascismo sería o Isto fronte ao que te ergues?

-Si, Todo Isto ten que ver con iso.

As palabras notas que están inquietas, queren dicir. Porque non sempre as palabras queren dicir.

-O Todo Isto innominado no título evoca tamén o It de Stephen King, un relato de terror.

-Pois é. E hai que lle pór nome a Todo Isto, a ese It, e penso que a palabra pode ser Substracción. Contra o que estou é contra a Substracción. Contra o que nos teñen roubado. Esa, Substracción, é a palabra do libro, a que está canda a Vergoña. Vergoña. Sobre ela escribiu o xoven Marx nunha carta ao seu editor, na década dos 40 do século XIX. Fíxoo en plena loita polas liberdades en Alemaña, na mesma época en que aquí na Galiza tamén había unha insurrección, en 1846, o xoven Marx como o noso Antolín Faraldo. Pois ben, nunha misiva xenial, Marx fala de que o seu país está fundido no bochorno, que mágoa que os alemáns non perciban, non sintan a vergoña ante ese estado das cousas. Entón o amigo editor dille: "pero vostede cre que coa vergoña se pode facer unha revolución?" e Marx contéstalle: "a verdade é que sentir vergoña é xa unha revolución". E se o pensas, se o trasladas ao mundo noso, se o trasladas á Galiza, o certo é que se houbese un sentimento colectivo de vergoña, pois está claro que toda esta inoperancia, toda esta corrupción, toda esta banalidade, non serían soportábeis por máis tempo. Xa estaríamos noutra situacion.

Manuel Rivas

-E por que ese sentimento de vergoña non é absolutamente maioritario no noso país, onde o PP goberna cunha moi folgada maioría?

-Porque están funcionando como nunca as fábricas de produción do medo. Produción de indiferenza. Desa indiferenza que pavimenta o camiño cara á barbarie. Aquí hai unha lei desde 2015 que é unha fábrica do medo, a chamada Lei Mordaza. Estamos a falar de miles de persoas afectadas. Fálase das vítimas máis coñecidas desa lei, da xente da arte, da canción, mais hai miles de persoas anónimas, sindicalistas, activistas, manifestantes, insumisas pola autoxestión, ou simplesmente persoas que din o que pensan. Todos eles atacados por unha lei de excepción que procura exclusivamente intimidar a sociedade. Ese é un dos instrumentos. Logo está o control das mentes através da intimidación. Coidado co que pode pasar. O que vén de alá... O inmigrante, a perda de pensións... Son todos instrumentos que tentan paralisar a sociedade e indispoñela contra todo o novo que poda xurdir. Se nace algo novo, vese como van todas as gaiolas detrás, non? Isto tráeme á memoria -a boa literatura sempre se anticipa- Valle Inclán cando na Corte dos Milagros aparece un personaxe dicindo "hasta con los cantares se mete este cochino Gobierno". Xenial!

Están funcionando como nunca as fábricas de produción do medo. Produción de indiferenza. Desa indiferenza que pavimenta o camiño cara á barbarie.

-No libro hai unha multitude de rexistros. Está o xornalístico, o poético -está o poeta no libro, bastante, ademais...

-Para min é un libro literario.

-Está tamén o rexistro ensaístico, mesmo o filosófico co feixe de aforismos que poñen o ramo ao volume. É un libro que espella a túa obra. Quen non coñeza o Rivas escritor, pois ten neste volume unha boa porta de entrada na túa literatura.

-Pois seguramente si. Pasa como cando respiras, un faino naturalmente, non te preocupas de como funciona o aparello respiratorio, non? Non pensas: "Como funciona isto? Está entrando aire nestes momentos nos pulmóns, atención e tal". Non simplesmente respiras. Escribir é parecido. Simplesmente escribes e fas esa construción de palabras que, neste caso, eu non quería que ficase só como un manifesto-alegato, senón que quería facer algo máis. Literatura si. Xurdiu como unha necesidade, motivada por este sentimento de vergoña. Dicía Italo Calvino que o escritor de cando en vez ten que levantar o nariz do papel. E é verdade.

-Como un bon futbolista, que ten que levantar o ollar e non deitalo no balón.

-Claro, para ver a xogada. E levantas o ollo do papel e dis: "Mi Madriña!", isto chégalle xa de máis. Recordo un dos capitáns da revolução dos cravos ao que sempre lle tiven moita lei, un tipo moi campechano, que infelizmente morreu novo, Salgueiro Maia... Un home mozo que foi decisivo no 25 de Abril, e que fixo o que tiña que facer, mais sen ningunha pretensión de disputar o poder, de ter cargo ningún. Pois ben, el é o home que sobe ao teito dun carro e apaña un megáfono -non sei se lembras a foto, na Praça do Carmo- e diríxese ao Palacio Presidencial, onde está Caetano, e ten a garda presidencial apuntando cara el. E ese home co megáfono interpela os tipos que o teñen na punta de mira dos seus fusís e dilles: "Vamos ver. No mundo inteiro há muitas classes de estados. Há o estado liberal. Há o estado federal. Há o estado socialista e tal. E logo, senhores, há este estado de coisas". E os outros colleron e comezaron a baixar os fusís. Entenderon perfeitamente. Non podían continuar sostendo este estado de coisas. Quen quere este estado de coisas. E vas ti, que estás escribindo, levantas o nariz do papel e dis: "Vaia estado de coisas!". En fin, ollas e ves que non hai liña de horizonte, até iso nos substraeron. Aí está esa outra palabra. A substracción. Hai moitas palabras que están nesa familia, mais o que define este estado de coisas é a substracción que ten un nome máis filosófico, se queres, que é distopía. Ese retroceso, o que chamo no libro "modernismo reaccionario". Esas alternativas que se apresentan como modernas cando realmente é o de sempre ou pior. Pero claro apreséntanse cunha estética neo-pop, con campañas de márketing, e falan moito de liberdade... Dicía Orwell, coidado coa palabra liberdade que alguén pode vir con esa bandeira. Si, para acabar con ela.

Manuel Rivas

-Dirá o avogado do diaño, estamos ante o típico libro dun esquerdista que di aquilo do que non gosta -que pon o dedo na chaga-, mais logo non propón ningunha alternativa. O típico augafestas.

-Ben, eu penso que cando dis que estás contra Todo Isto estás a dicir ao mesmo tempo que é o que queres en contraposición. O libro -con toda esa condición que ten de graffitti, que ten de alegato- debaixo do que se le, está cheo de reservas, de depósitos de esperanza. Cheo de vagalumes. Non é o resultado dun cabreo enganoso e de limitarte a dicir "vaia merda de mundo". Non, ao contrario, mesmo dise, citando a Kafka, que non hai mellor refuxio que correr para a xente e mergullarse con ela. O refuxio non é fuxir do mundo. É mergullarse no mundo. Algo que ten de facer tamén o xornalismo. O xornalismo ten de ser activismo. Activismo da liberdade. O activismo dos "por que?". O que chamaba Pasolini "a indiferenciación". A "indiferenciación informativa", que é unha peste total. Cada día ves os telexornais e son unha mostra de "indiferenciación informativa". Aparecen cinco noticias. Siria. Cospedal. Cristiano Ronaldo. A Operación Triunfo declarando non sei que. Todo por xunto. Son como fogos de artificio e logo pergúntaste ti: "pero, ben, que pasou?" "onde está o por que?" "por que baixa a bolsa ou sobe? Que hai de verdade niso? Que hai de manobra para condicionar a formación ou non do goberno?".

-Entón se nos poñemos marxistas, xa que citache o filósofo alemán na súa época moza, poderíamos dicer que a alternativa é a negación da realidade que nos circunda?

-A alternativa a todo isto ten que ser unha rebeldía eficaz. Evidentemente hai que dicir non a todo isto e si a moitas outras cousas. Non falo de utopías. É outra condición. A tarefa é poñer en crise un mundo que é inxusto. Poñer fin á suspensión das conciencias. No libro cito unha frase de Flaubert: "A min tamén me gustaría vivir nunha torre de marfil mais vén unha avalancha chea de merda e vai para o carallo a torre de marfil".

-Unha cousa que me interesou do libro é que, sendo tremendamente persoal ao sintetizar a túa literatura, é ao tempo moi coral. Aparecen infinitas voces, inúmeras citas e referencias da obra e do pensamento de escritores, activistas, personaxes históricas, filósofos, políticos. Non é só Rivas quen fala na obra.

-Eu gosto moito dunha expresión de Walter Benjamin...

-Ao que citas moito.

-Si, gosto moito de como pensa. É un poeta tamén co pensamento. Como é María Zambrano... El vai moi ao fondo das cousas. Vai máis aló do fondo.

-Ese de coro de voces foi deliberado ou foi aparecendo?

-Non, o coro ten que ver con esta idea que está moi presente na miña maneira de ver o mundo e de pensar. El [Walter Benjamin] fala dun "acordo entre xeracións" e acho iso necesario. Fala da memoria como un resgate, non como un museo. El fala dun proceso activo, dunha melancolía activa. Iso é o que pretendo. Eles -os que mandan en Todo Isto- o que pretenden é romper ese acordo entre xeracións. Saben que aí está o miolo da resistencia. Cando a xente pensa nas loitas de Chicago [pola xornada das 8 horas de traballo diario] ou as loitas contra o escravismo...Todo iso non fai parte do pasado. Fai parte do presente. Ese acordo entre xeracións é o que evita a derrota da Humanidade. Iso é o que se trata de defender. E o que eles queren destruír. Vimolo claramente en todo este proceso de abaratamento do traballo, de fragmentación absoluta laboral, de repudio dos inmigantes. No último congreso do partido de Le Pen participou Steve Bannon, o asesor de Trump. Encantados de coñecerse nese acordo trasatlántico. Pois o curioso é como definiron o Novo Inimigo. O ponto central do programa non é o que vas facer, senón quen é o inimigo. A por quen imos. Entón definiron o inimigo como os nómades. Os nómades fronte a nós, que somos chez nous, os da nosa casa, os gregarios, os que estamos onde temos que estar. Esa é a dialéctica que estabeleceron. E quen son os nómades? Os nómades son os inmigrantes, os refuxiados, os vagamundos, os hippies, os eco-feministas. Todo o que se move. E seica o ministro polaco de exteriores engadiu: "E non esquezamos os ciclistas e os vexetarianos". Xa lles quedou o pastel ben armado. A diana perfeita. O Inimigo é todo o que se move. Eles o que procuran é a fragmentación. A dereita está moi unida. E opera a escala internacional. Está o FMI, o Banco Mundial... A maior parte dos foros internacionais están controlados pola dereita. En troca desapareceu o internacionalismo progresista ou de esquerdas. Hai que recuperalo. É unha ferramenta fundamental. Hai que combinar a defensa das soberanías negadas coa dimensión internacionalista.

Manuel Rivas, na apresentación de 'Contra todo isto

-No bloco inicial do libro, que é propiamente o que se correspondería co manifesto rebelde contido no volume, si que deslizas algunhas reflexións máis ou menos programáticas. Achei sumamente suxerente a que lle dedicas aos intelectuais. Sobre eles escribes: "Hoxe a maioría dos que se consideran intelectuais influentes fan parte do gran partido conformista, son activistas do retroceso". Mais sempre estamos esperando polos intelectuais, non?

-Si, claro, porque asociamos intelectuais con xente comprometida, iso vén dunha certa mitoloxía do século XX e das vangardas. Mais as cousas non sempre foron ben así. Émile Zola, por exemplo, non deixou de ser un outsider. Denuncia o caso Dreyfus, enfréntase ao anti-semitismo que existía en Franza naquela altura, mais o que hai é unha reacción brutal contra el de todo o academicismo francés. Chámanlle anarquista de atril, ten que exiliarse. Tivo que liscar. Arriscou e non desfrutou precisamente de ningún paseo triunfal. Pagou un prezo. E hai moitos máis casos así. Ben, que é o hoxe o intelectual? Estamos moi afeitos a pensarmos no intelectual como aquela figura que combatía o fascismo español, como o inimigo de personaxes tan deleznábeis como Millán Astray. Somos un pouco debedores desa imaxe. Mais hoxe en día, quen ten a capacidade de intervir na vida pública, quen pode criar opinión, quen marca o que chaman o 'framing', o encadre, a axenda política e informativa? Pois son eses os que están hoxe a facer o papel de intelectuais. Son os que na práctica monopolizan as tertulias nos meios. E grande parte desa xente participa do que Tabucchi chamaba "unha grande cháchara". Unha suma de expertos normalmente favorábeis ás teses dos gobernos, e lévanos aos platós precisamente para iso, para respaldar unha determinada política económica ou social. Non digo que todo o mundo sexa así, sempre hai algún espazo para o pensamento alternativo, mais os que maioritariamente ocupan as grandes maquinarias de produción de opinión son este tipo de intelectuais adictos ao poder. E logo, claro, dise: "O silencio dos intelectuais...". O silencio? Depende. Hai intelectuais que falan de todo, ou de case todo. Velos nos meios prestándose a dar opinión, desde sobre o último gol de Cristiano Ronaldo até calquera particularidade dunha festa gastronómica. Pero curiosamente eses chamados intelectuais xa son menos locuaces cando entramos en Todo Isto, cando se trata de opinar sobre a corrupción, cando se trata de falar das cloacas do poder. E penso que unha das chaves de que chegásemos a Todo Isto é precisamente a acomodación de parte do mundo intelectual. Iso é evidente. 

-Sobre as redes sociais, reflictes tamén sobre un aspecto do que penso que non somos excesivamente conscientes: o feito de que hai empresas multinacionais que se lucran a costa da mercantilización das nosas vidas privadas, que poñemos on line en troca de nada. Falas de "grandes maquinarias comerciais, para os que somos non só clientes, senón valiosa materia prima que vender".

-É un control social como nunca se coñeceu. Un control evidentemente que ten uns fins comerciais. Vemos como en pouquísimo tempo as empresas de big data, as axencias de dados, viraron nas compañías máis poderosas. É un proceso exponencial, aceleradísimo. Un deses gurús dicía que dentro de 10 anos xa estaremos todos na nube, non? [risos] E sabía ben de que falaba. Agora xa está todo na nube. E todo isto, que vai en paralelo ao proceso de robotización, o que conleva é unha doma do ser humano, unha escravización, o control das mentes e tamén un abaratamento da condición humana. Como está todo absolutamente desregulado, hai unha especie de impunidade trans-fronteriza con todo isto. Unha das cousas que xa se albiscou coa última campaña americana -velaí o asunto de Cambridge Analytics (por certo, un dos donos é este Steve Bannon, o ideólogo de Trump do que falamos antes)- é que xa non só estamos a falar do que saben de nós, senón do que imos facer nós. Teñen dados sobre o que somos e sobre o que supostamente seremos. Fano através do que chaman Intelixencia Artificial e que nós ben poderíamos chamar Estupidez Artificial. En fin, chega un momento en que deberíamos -xa se está niso, xa hai movimentos- poñer un pouco de distancia. Houbo unha especie de inxenuidade en toda esta cuestión. Todo este entusiasmo coa nova cacharraría. Este entusiasmo de facer cola para comprar o último modelo Iphone. Apuntarse a todas as redes. Estar aquí, estar alá. Eu propio teño unha cota. Non é que teña moito, mais teño unha conta de twitter, que fixemos polo de Luzes. Mais todos os días estou pensando que facer con todo isto. Debería haber unha revolución fronte á estupidez artificial.

Manuel Rivas

-Imos concluíndo. Falas da Man Invisíbel do Mercado e contrapola á Man Común. Mais logo falas da fragmentación desa Man Común. Falas dun personaxe dun conto de Onetti que era un militante dun dos 17 grupos trotskistas de Santa Fe [risos]. Hai algo que facer fronte a esta fragmentación ou nos resignamos?

-Home, eu creo que non hai que se resignar. O tesouro que temos é obrigado. Nese "acordo secreto de xeracións" sabíano moi ben, non? E os momentos en que se resgatou a esperanza, que os hai, que vemos como faíscas, como vagalumes na historia, son eses momentos en que dentro da diversidade, e do libre pensar, dáse unha liberdade solidaria. Houbo un problema histórico, un erro, que foi o de considerar que o interese común, o colectivo, o interpretaban sempre os líderes. E aí determinados asuntos -de xénero, de liberdade individual, de dereitos sociais- ficarían aprazados para o momento de ter o poder e xa...

-Un pouco como o galego, sempre relegado na lista de prioridades.
 

-Claro, xa o arranxaremos... A forza xustamente dunha alternativa, dun novo sentido común revolucionario, é que as liberdades e os dereitos forman parte desa tarefa da liberdade solidaria. Había un mariñeiro que se lle perguntabas se tiña esperanza, el dicía; "ben, teño esperanza, pero unha esperanza negativa" [risos]. A primeira ferramenta, a primeira reserva, é o sentido do humor que mostra ese mariñeiro. Temos que comezar por desarmar todo isto con humor, poñendo de manifesto o seu absurdo. Esa é unha linguaxe universal.

-E a última cuestión. No libro resgatas a grafía de Castelao do Sempre en Galiza ao escribires Hespaña e non España. Non sei se te entenderán moito no estado. En todo caso, Castelao ao final concluía amargamente que mesmo os republicanos progresistas non nos entendían, non. Non sei se isto continúa sendo así.

-Si, continúa sendo así, desgrazadamente. Só hai que pensar no ambiente que se viviu no estado cando se aplicou o 155 en Catalunya, e falarmos do 155 é falarmos dun estado de excepción, aquí non valen utilizar eufemismos... Ben, eu continúo a partillar a utopía de Castelao cando defendía a idea dunha Confederación Ibérica. Hai que ir a iso. Hai que ir até unha federación mundial. Mais hoxe en día o que ten que haber é unha confianza básica para os pobos se entenderen. E o que existe é unha desconfianza básica. Non vexo boa vontade. O máis parecido que ouvín á boa vontade é o que dixo o galego Julio Rodríguez [ex Xefe do Estado Maior de Defensa, dirixente de Podemos] cando en pleno 1 de outubro afirmou que a Catalunya non había que reprimila, que había que namorala. Pero quedou como unha frase un pouco para a historia, non sei con que percorrido por diante...

En todo caso, cando penso nisto non podo evitar o que Cervantes pon en boa de Sancho Panza: "No todo va a ser acometer, no todo va a ser Santiago y Cierra España".

Nota: todas as fotografías que acompañan esta entrevista son de Sol Mariño, excepto a que recolle un dos momentos dunha das apresentacións -con público- do libro, cedida por Xerais.

Comentarios