As abellas: de vínculo co alén a símbolo da crise contemporánea da biodiversidade

O pasado 13 de abril de 2023, o artista sonoro e investigador Xoán-Xil, o músico Ariel Nines e a actriz Paula Ballesteros levaron a cabo unha conferencia performativa no Museo Reina Sofía de Madrid, dentro do programa Cuando el destino nos alcance. Acciones desesperadas ante la sexta extinción. A acción artística tomaba como base Abellón. O libro negro das zoadeiras, un ensaio especulativo publicado por aCentral Folque que contén un ensaio de divulgación sobre o mito das abellas dentro das prácticas populares galegas asociadas coa morte e a súa relación con instrumentos universais como as zoadeiras. Aquel traballo partía dun texto de Alfredo Brañas no que describía a danza do abellón, un rito funerario, recollido en Vilanova de Arousa e noutras localidades do Salnés, no que as familiares da persoa defunta daban voltas arredor do corpo, agarradas da man e emitindo un zunido semellante ao destes insectos. O texto de Brañas espertou a curiosidade de Xoán-Xil e Nines, que iniciaron unha investigación que acabou nun proxecto pedagóxico e artístico que conectaba a preocupación ecolóxica polo declive das abellas -como símbolo da crise de biodiversidade-, a pescuda nos rituais de tránsito e morte na Galiza, e a arte sonora -centrada na acústica e nas paisaxes sonoras. Agora, o propio Reina Sofía publica un audiovisual realizado por Xoán-Xil a partir daquel concerto do pasado abril. "Poder exhibir o traballo no Museo Reina Sofía dá visibilidade, pero sobre todo permite afondar nesa liña de mostrar prácticas artísticas que non están no centro das correntes máis obvias dentro do mundo da arte contemporánea e que aglutina diferentes sensibilidades artísticas", declara Xoán-Xil em conversa con Nós Diario. "José Luis Espejo, o comisario do programa Cuando el destino nos alcance. Acciones desesperadas ante la sexta extinción, coñecía este traballo e convidoume a participar. Entón decidín mostrar este formato de conferencia performativa que tivese un contido explicativo", lembra o creador. O resultado foi un espectáculo moi híbrido onde as partes textuais que describen a base antropolóxica se mestura coa electrónica, coa zanfona de Mauro Sanín -que posúe un son que pode evocar o dalgúns insectos-, as zoadeiras de Paula Ballesteros... "A orixe do proxecto está nun obradoiro que nos convidou a facer o colectivo Burla Negra no III Foro Negro, en 2018. Aí comezamos a traballar nese elemento do son dos insectos como espazo de tránsito entre a vida e a morte, que está presente en moitas culturas. Logo, fixemos unha serie de talleres de construción de zoadeiras -ese instrumento que consiste nunha lámina de madeira atada por un extremo a unha corda e que serve como brinquedo- en escolas, para darlle unha dimensión pedagóxica. E desde aí saltamos á creación coas paisaxes sonoras e cos videos que creou para o proxecto Berio Molina". Nesta peza audiovisual que agora se publica, Xoán-Xil trata de recoller as diferentes ramificacións que o proxecto foi xerando, e de resumir a experiencia da conferencia performativa que tivo lugar en abril. Arte, antropoloxía, ecoloxía, memoria colectiva e, sobre todo, a importancia destes elementos para manter a cohesión social das comunidades, afloran como elementos que reclaman a atención do público. As múltiples caras do zunido das abellas Paisaxes sonoras O traballo de Xoán-Xil está moi ligado ao concepto de paisaxe sonora desde moi cedo, non en van é un dos fundadores do colectivo Escoitar.org. "A grandes trazos, ese concepto incluiría a pescuda arredor de todos eses sons que non son musicais -e que en ocasións consideramos ruído- pero que teñen un significado cultural. Abellón é un paradigma deste campo de investigación en canto que está moi conectado coa mímese sonora, coa tendencia dos seres humanos a imitar os sons doutras especies". A pescuda ten xa un percorrido longo que pasa pola instalación Organscape para o festival De Lugares e Órganos -na que se evocan os "órganos barrocos do século XVIII nos que o son pasaba a través de auga para imitar os sons de diferentes aves". Organscape recibiu unha mención honorífica nos premios Ars Electronica de Linz (Austria), un dos máis relevantes encontros no campo da arte interactiva e da cultura dixital e puido verse en setembro na exposición Langues d’oiseaux, en Rennes, (Francia). "A relación entre os sons humanos e os animais foi precisamente unha das cousas que atraeu a Jose Luis Espejo á hora de incluír o noso proxecto nun ciclo dedicado á sexta extinción masiva", explica Xoán-Xil. "Dalgunha maneira, é unha das preocupacións básicas do meu traballo e probabelmente tería que selo de toda a humanidade". Na parte final da peza audiovisual que agora publica o Reina Sofía, o artista evoca a obra de Rachel Carlson Primavera silenciosa, no que alertaba sobre os efectos nocivos do uso indiscriminado de insecticidas. "No século dos aramios e da luz, en palabras do propio Brañas, as frecuencias electromagnéticas cunha nota fundamental de 50 ou 60 Hertzs reemprazaron o zunido das abellas. Ao mesmo tempo, en países como China ou Quenia os granxeiros vense obrigados a recorrer á polinización manual, flor a flor, debido á drástica redución de colonias de abellas polo efecto dos pesticidas", remata o vídeo. O festival Resis estrea música contemporánea con selo galego na Coruña Sons da natureza inmersos na cultura e na oralidade dos pobos O imaxinario simbólico que evoca Abellón vai desde a recuperación do mito das abellas nas prácticas populares galegas asociadas á morte até a importancia que tiveron as abellas na arquitectura occidental contemporánea, pasando pola ameaza que supón a crise da biodiversidade para o futuro da especie humana. "Cada vez existen máis traballos que se poderían encadrar dentro do xénero da paisaxe sonora, quizais por esa preocupación polos desequilibrios ecolóxicos que está a provocar a acción humana", declara Xoán-Xil. "En certo sentido, estes traballos poderían encadrarse nesa tendencia humana de imitar sons naturais, só que neste caso imitámolos porque se extinguen. Non está lonxe desa idea transcendental dos rituais funerarios galegos que relacionan o zunido das abellas coa desaparición, coa morte, ou para ser máis exactos, coa alma". De feito, a idea do proxecto é construír unha cartografía de todas esas revelacións "Pero desde unha óptica artística, case intuitiva, que vaia desvelando eses vínculos entre as abellas e a idea de transcendencia", matiza. Está vinculado cunha das liñas que rexen o traballo do artista: como os sons do entorno se vinculan coa cultura e coa oralidade. "Este traballo, ademais, tamén se vincula coa chamada música drone, caracterizada polo uso de sons ou notas sostidos no tempo que intentan conseguir estados alterados de conciencia e que, por esa razón forman parte de moitos rituais funerarios en moitas culturas arredor do mundo".