“… a ciencia actual está desprovista do atractivo falaz da antiga física, cuxos dogmas e símbolos eran propios para extraviar a razón dando carreira á imaxinación máis ardente. Desde o alto das costas das Canarias ou dos Açores, crían percibir, moito tempo antes do descubrimento do Novo Mundo, terras situadas ao occidente”. Alexander von Humbolt, Cosmos ou ensaio dunha descrición física do mundo, 1852.
“Oh Ilha de São Miguel // Nasces de lava e água…”, así comeza un dos seus poemas Vitorino Nemésio. Mais São Miguel nace da auga e contén auga, augas caldas que talvez singularicen esta illa dentro do arquipélago ao que pertence. Augas que son lagoas e que alí, como aquí, agachan misteriosas lendas. Como a Lenda da princesa e do pastor no reino das Sete Cidades, que atribúe o nacemento das lagoas ao pranto dos dous namorados ao se despedir para sempre. Din que a lagoa verde naceu das bágoas dos ollos verdes da princesa e que a lagoa azul dos ollos azuis do pastor. E eu, pobre de min, que pensei que a diferente cor que se lle atribúe a estas lagoas a penas separadas por unha estreita barra de terra tiña a ver con algún tipo de vexetación subacuática ou coa temperatura das augas.
Mais falemos do importante. As augas quentes. Tres son fundamentalmente as zonas de augas quentes da illa e recomendo visitalas na orde en que as presentarei, indo das máis frías ás máis quentes. As da Caldeira Velha son as máis temperadas. Ao pé dunha fervenza, construíron un muro que fai unha piscina de augas ferruxinosas.
A seguir as da vila de Furnas. No acceso á vila e ao seu parque Terra Nostra, atoparemos xa unha lagoa e as impresionantes fumarolas, fendas na terra que expulsan fume e calor, tanto calor, que en Furnas fan os seus famosos cocidos enterrando as potas na terra, creando unha estraña, mais nunca desagradábel, amálgama de sabores e cheiros, por non falar do que lle botan á pota. Xa probastes un cocido con iñame? Mais o que de certo vai quedarnos gravado vai ser a densa cor de ferro das augas, tan intensa que é realmente un líquido opaco do que sobresaen cabezas e ombros. Cor e materia en suspensión que impregna a roupa de baño por un tempo considerábel. A lagoa de Furnas máis ben semella unha ciclópea e caníbal pota a ferver, pola que aboian corpos desfigurados.
Cor e materia en suspensión que impregna a roupa de baño por un tempo considerábel
![Publicidade 195255]()
E por fin, o Pico das Camarinhas na Ponta da Ferraria. Nunca imaxinei topar algo así. Unha pequena cala, entre as volcánicas negras rochas da costa, en que bate a fría auga do Atlántico contra as augas quentísimas que xorden dunha fonte volcánica subterránea. Deixarse ir e sentir a auga a queimar, a auga morna, a auga fría abalándonos, amolecéndonos.
E porén, maior có goce destas colisións térmicas é comprobar, outra vez, que a realidade supera a ficción. Que a xeoloxía pode rozar a literatura e darnos unha lección da sucesión dos seus fenómenos nun instante, mentres alimenta a fantasía. Porque ese é o meu tesouro, a fascinación de saber da Illa Sabrina, actualmente a penas un topónimo.
O pico das Camarinhas non é un lugar calquera. Lendo as explicacións xeolóxicas interpreto que nace da erupción do volcán que deu lugar tamén ás lagoas das Sete cidades. Camiñamos entre lendas, ou a maneira en que a historia se asenta na literatura oral e avanza xeracións a través dela. Alí, na Ponta da Ferraria, a unha milla da costa, naceu, en 1811, unha illa. Bautizouna o capitán Tillard, que na altura gobernaba a fragata inglesa Sabrina. Alexander von Humbolt recolle na súa obra Cosmos ou ensaio dunha descrición física do mundo. Primeira parte (1852) que a illa xurdiu do fondo do mar o día 30 de xaneiro, si, con esta precisión o afirma, malia que os paneis que podemos ler ao pé de onde a illa estivo digan que foi no mes de xuño. E sinala que “desgrazadamente os acontecementos políticos daquela época non permitiron ás potencias marítimas da Europa occidental prestar a este gran fenómeno toda a atención que despois foi concedida á aparición da efímera illa Ferdinandea (o 2 de xullo de 1831…)” (páx. 236) Humbolt pon a illa Sabrina como exemplo de illas de cadeas volcánicas e sinala que “A illa de San Miguel... é tamén teatro de fenómenos semellantes que se repiten en períodos de oitenta ou de noventa anos” (pp. 235-236). Por certo, que nesa mesma obra, dez páxinas máis adiante, podemos ler: “Nas cataratas do Orinoco o mesmo ca no Fichtelgebirge (Seissen), en Galicia e no Papagallo … vin o granito en grandes globos esmagados que ofrecían divisións concéntricas semellantes a certos basaltos.” (páx. 245).
Xurdiu e sumiuse. No mes de outubro dese mesmo ano, erosionada polo mar, o mesmo mar que talvez explique este tipo de formacións, desapareceu. Unha illa que non durou o brevísimo tempo xeolóxico dun ano. Que fugaz pode ser o tempo. Que súbita a natureza, que así foi reproducida por John William Miles, tenente da Fragata Sabrina, o 19 de xuño de 1811.
Eu non podo deixar de imaxinar que talvez esa desaparición teña relación co conflito político que un lugar tan pequeno e tan efémero suscitou. O capitán Tillard, un tipo espelido, tomou terra na illa, bautizouna e reclamouna para a Coroa inglesa, o que creou un conflito político con Portugal. Conflito que resolveu o océano Atlántico… devorando a súa propia filla.
Nas cataratas do Orinoco o mesmo ca no Fichtelgebirge (Seissen), en Galicia e no Papagallo … vin o granito en grandes globos esmagados" (Alexander Von Humbolt)
Se o nacemento e a desaparición da illa foi un fenómeno efémero, aínda máis breve o fai a anotación de Tabucchi na súa Mulher de Porto Pim. Ao final do conxunto de relatos aparece un Apéndice: “Um mapa, uma nota, algúns livros”. Alí, en dous parágrafos dá conta deste “facto curioso”. Recolle que o inglés Tillard asistiu ao nacemento da illa, “Porem, no dia seguinte, antes de levantar âncora, o comandante Tillard foi obrigado a constatar com desgosto que a Ilha Sabrina havia desaparecido e o mar recuperara a sua antiga calma.”
O vulcanismo de São Miguel que nos regala estas paisaxes e estas augas para o noso lecer, tamén deixou pegada na obra literaria do grande poeta açoriano. No seu soneto “Velut Umbra”, publicado nas Primaveras Românticas, Antero de Quental escribe
“Fumo e cismo. Os castelos do horizonte
Erguem-se, à tarde, e crescem, de mil cores,
E ora espalham no céu vivos ardores,
Ora fumam, vulcões de estranho monte...”
Nuno Júdice utiliza estes versos para exemplificar unha “depuração de uma subjectividade que se começa a debruçar sobre a solidão e a doença, esta última dada pelas visões alucinatórias que começam a povoar o imaginarário nocturno.” O poema está dirixido ao poeta João de Deus, e a “Resposta” poética de de Deus figura a seguir e comeza así: “Em fumo se vai tudo, amigo!”. Un verso que, á fin, ten algo de premonitorio. A súa amizade deu lugar a artigos laudatorios ou a confluír nos ideais políticos, mais de Deus, era, como o seu apelido, un home moi relixioso, tanto que se negou a escribir un poema ao amigo morto por se tratar a súa morte dun suicidio. Mais finalmente outros amigos convencérono e o poema acabou por figurar no volume Antero de Quental, in memoriam.
João de Deus deberalle a outro escritor micaelense a publicación dunha das súas obras. Trátase de Teófilo Braga, quen chegou ser primeiro presidente da República portuguesa.
Mais diso e da súa relación con Antero de Quental falaremos outro día.
Ilha assim anóbia e brochadamente célebre,
Pelos 'geysers', pelas lombas, por Antero de Quental.
Vitorino Nemésio, Obras completas, 2003
Nota: A ilustración que acompaña este artigo está tirada da Wikipedia e é un debuxo realizado por John William Miles, tenente da fragata Sabrina á que se fai alusión no texto.
