E expresarse. A tradición literaria galega recuperou folgos aguilloada pola dualidade da liberdade de pensamento e de expresión. Velaí por que a nosa literatura clásica no século XIX expresa unha visión do mundo contemporáneo inseparábel da capacidade para transcender a opinión e os valores estabelecidos. Grazas a iso apareceu a realidade agochada e negada do propio país, e grazas a iso podemos contemplar o mundo desde unha perspectiva galega. Só con este ímpeto confrontouse, e seguimos a facelo, o escuro devalar que nos conducía, de forma inexorábel, á eliminación cultural e lingüística do pobo galego. Moitas veces en nome do progreso e da unidade, dúas esteas do pensamento burgués na súa fase optimista, enunciouse semellante destrución como benéfica. Xa imaxinamos, e aínda hoxe experimentamos desde Galiza, canto temos que razoar, deslear e combater para introducir unha idea de progreso e unidade conforme aos intereses dos pobos, en concreto o galego, e da Humanidade, como algo máis que unha abstracción filosófica.
Xa Rosalía de Castro, en proverbial síntese poética, deixou escrito que, como un pelouro que roda por un abismo, unha vez que se comeza a pensar, o pensamento é imparábel, pasando, a toda présa, do gusto ao desexo en facelo. E xa sabemos que, do desexo ao pecado, a toda présa se vai. Isto é, á confrontación co dogma estabelecido, coa ideoloxía dominante, co politicamente ortodoxo. Sabíao ben porque foi o pecado que ela cometeu conscientemente, pensar e facelo sen límites nin tabús. O seu admirador, e continuador dunha xeración posterior no propósito literario restaurador, Manuel Curros Enríquez, practicou a liberdade de pensamento para defender, como xornalista, un status político que merecese o nome de democrático, polo menos no campo dos dereitos. Xa emigrado en Cuba, en certa maneira como un exiliado, após algún artigo que puido custarlle moi caro, deixou ben argumentado na súa biografía do seu compatriota e protector, Eduardo Chao, que o pensamento non delinque, ao contrario do que pensa a reacción dogmática e inquisitorial que se afana por defender o indefendíbel, metendo medo e aplicando represión. Lembro que, argumentando, como deputado no Congreso, o voto negativo a unha de tantas leis que se argallaron co pretexto de loita contra o terrorismo, video-vixilancia por toda parte e outras lindezas, botei man da tese de Curros, e puxen un exemplo para ilustrar que non se pode castigar o pensamento. A alguén pódeselle gravar unha conversa onde conclúa: vou matar ese cabrón do ministro. Quere dicir iso que o matou? Mesmo tendo a intención, debe ser castigado, de non facelo? O pensamento non delinque, en todo caso, serán os actos, a práctica. Algo tan elemental non é asumido pola xustiza que nos abafa hoxe.
Alfredo Brañas, da seguinte xeración, di que conservador, non dubidou en pronunciarse publicamente en 1892 a prol de Salmerón, ameazado coa aplicación de varios artigos do Código Penal vixente, rebelión e sedición, por berrar Viva a República!, nunha sesión do Congreso, en presenza do rei, berro contestado con outro Viva! pola minoría republicana. Brañas argumentou que ese berro fora só un acto de valor cívico, o dereito á expresión en liberdade dunha idea existente na sociedade, que un representante político tiña o deber de enunciar. Toda a prensa monárquica bramou contra o catedrático da Universidade de Santiago, malia ser un católico tradicional. Porén, era un home que recoñecía o dereito a pensar en liberdade, moito máis en todo o que afectaba aos intereses colectivos, da sociedade, e da existencia dos pobos sen Estado, como o catalán e o galego.
