Sobre "Um elefante no armário"

Armar unha crítica literaria ou simplemente falar con xeito dun libro, sobre todo aos que non nos dedicamos habitualmente a esta tarefa, leva traballo, implica un esforzo, e o traballo –como sabemos pola orixe etimolóxica do termo- supón sempre algo de sufrimento. Pois non, é que aquí atopei unha refutación a tal axioma case que por vez primeira. Preparar este texto non foi traballo, foi pracer, e por que? Porque ler Um elefante no armario foi un gusto, unha delicia, algo que se fai desfrutando. De feito, o importante xa está dito: Um elefante no armário procura pracer ao lector, que máis pode pedir alguén que pode dispor de tempo no noso mundo desbocado, para dedicalo a ler un libro?

En calquera caso, como procede, sinalarei algo máis. De que vai Um elefante no armario? O primeiro que pensei é que se trata dun gran traballo de deconstrución. Xa sei que esta palabra non impacta como antes, pero non moitas veces atopamos exercicios tan perfeccionados desta técnica filosófica e literaria –e culinaria, ao fin e ao cabo-. Non sei canto sabe Teresa Moure de Derrida, e en realidade, pouco importa, só cabe sinalar que estamos diante dunha novela deconstrutiva, escrutadora, que toma a un elenco de personaxes como obxecto, tendo unha moi especial, Ana Brouwer, como o seu eixe central.

Non sei canto sabe Teresa Moure de Derrida, e en realidade, pouco importa, só cabe sinalar que estamos diante dunha novela deconstrutiva

 

Efectivamente, a novela xira en torno á figura de Ana Brouwer e a perspectiva que dela teñen distintos personaxes cos que mantén unha relación estreita. A novela, de feito, constrúese como un xogo de perspectivas, onde diferentes individuos ofrecen a súa visión de como é Ana, da vinculación que manteñen con ela, ofrecendo á vez os trazos que definen a súa propia personalidade. Así, nos tres primeiros capítulos o narrador é respectivamente Maurício (un escritor retirado que a vixía poñéndolle cámaras na súa casa e que ten un toque machista moi controvertido), Natália (unha compañeira docente na Universidade, chea de inseguridades que pensa que Ana desexa cometer un asasinato, e incluso fantasea con poder facelo, aínda que nunha situación bastante traumática como é a degradación profunda da súa nai –co que aparece implícito a cuestión da eutanasia-) e Ingrid (unha perspicaz psiquiatra, que coñece os vericuetos e os complicadas xiros que compoñen a mente e a conduta humanas), sendo despois a propia Ana a que toma o control da narración. No derradeiro capítulo –antes do epílogo- o texto volve a dar un xiro, en tanto consiste na novela que Mauricio escribe, a partir de datos biográficos recollidos tanto por Natália como por Ingrid, sobre a vida da Ana. Igualmente, vanse intercalando a perspectiva de outros personaxes que tiveron unha importancia manifesta na súa vida –as súas amigas de Amsterdam, o seu ex marido ou o antagonista da Ana, Simon Hertzberger, exprofesor seu e amante co que mantén unha tormentosa relación. Pouco a pouco, imos reconstruíndo deste xeito as pezas que intentan dar resposta ao enigma que nos supón esta personaxe.

Os estilos literarios que conforman a novela son múltiples e transitan dende a narración e o diálogo máis habituais, ata outros menos convencionais

 

Os estilos literarios que conforman a novela son múltiples e transitan dende a narración e o diálogo máis habituais, ata outros menos convencionais, como poesías, correos electrónicos, fragmentos de entrevistas, textos de corte ensaístico, e reflexións de gran altura teórica. Igualmente, os temas que se tocan son variados e ricos, abarcando cuestións como a condición humana e as profundidades da identidade de cada suxeito; o sexo e a erótica –que xogan un papel moi importante pois neles se encarna o desexo, seguramente o acicate maior da motivación humana e a enerxía que explica cada unha das nosas accións-; a literatura e o oficio de escritor; a amizade e as relacións humanas; as redes sociais e a exhibición hiperbólica da intimidade no mundo contemporáneo -a pornografía que caracteriza as redes sociais máis famosas como son Facebook ou Instagram; a universidade e o funcionamento dos departamentos; o amor -pois, en certo sentido se trata dunha novela de amor, ou de desamor, ao cabo-; e, por suposto, dado que a protagonista é filósofa –ben que a deixara durante un certo tempo para rexentar unha tenda de produtos manuais-, a propia filosofía, e un dos seus temas esenciais: a verdade, tema ao que Ana dedica a súa actividade investigadora.

Moure constrúe admirablemente as súas personaxes, pero faino analizando os seus matices, logrando que sexan auténticas na súa complexidade

 

Ben, como sinalaba anteriormente, Um elefante no armário é unha novela deconstrutiva e como case todas as mellores novelas –polo menos as que eu máis admiro e máis me marcaron- estamos diante dun auténtico tratado de psicoloxía. Non me interpreten mal, porque eu mesmo gardo unha relación difícil con tal disciplina. O que quero dicir é que Moure constrúe admirablemente as súas personaxes, pero faino analizando os seus matices, e o desenvolve con sumo detemento, logrando que sexan auténticas na súa complexidade, nas súas teimas, nos seus atributos máis propios, de modo que afina cada un dos instrumentos que compoñen a narración para armar unha rotunda melodía. Mergullados no interior do monólogo que tece a mente destas criaturas, facémonos conscientes da complexidade que alberga no seu interior a psique humana. Moure narra os pregues da mente, a complicada maraña coa que se tece e que emerxe entre multitude de pensamentos, sentimentos e afeccións que interactúan continuamente entre si, amosando como o presente se nutre do pasado para conformar manías, obsesións, rarezas e, en definitiva, as particularidades que definen cada unha das nosas personalidades. Por iso é tan importante que Moure permita coa súa escrita, facernos conscientes do bulir, do frenesí eidético que mora en cada mente, e nas racionalizacións cos que todos elaboramos un relato co que adaptar o que pasa, o que nos pasa, nun conxunto compacto que teña un mínimo sentido capaz de permitirnos sobrevivir. Compre dicir que as personaxes que Moure crea non son precisamente simples, mentes triviais de costumes normais, senón complicadas e retorcidas criaturas. Personaxes ricos e fascinantes, que despregan o seu ser máis íntimo sen que, por iso, teñamos a sensación de que toda a súa personalidade quede desvelada de todo. Diríase que “dan que pensar”, a través de afirmacións ás veces claras e outras máis sutís e cheas de matices.   

As personaxes que Moure crea non son precisamente simples, mentes triviais de costumes normais, senón complicadas e retorcidas criaturas

 

A medida que avanza a novela, as reflexións das personaxes convídannos a pensar con eles, tanto nas respostas que usan para ofrecer unha descrición da súa personalidade como para dar unha xustificación razoable as súas vidas. O mesmo pasa coas cuestións que se formulan, ou as dúbidas ás que se enfrontan e que, claro, non teñen unha sinxela nin unha única resposta. Falamos pois de personaxes complexos e profundos. Moi ben definidos, pero que, por iso mesmo, se nos presentan como grandes interrogantes. As veces nos son próximos, outras xulgámolos incomprensibles pero convincentes, pois permiten que nos deamos conta das nosas propias incoherencias. De todos xeitos, cabe preguntarse, é posible ser coherente? Acaso para comprender a natureza humana, a súa condición, non é máis adecuado aceptarnos dunha vez como divididos –como entidades múltiples e heteroxéneas, mesmo contraditorias- e xa non, como sempre se nos dixo, como individuos –como se fósemos entidades integradas, cosidas interiormente, libres e conducidas pola nosa racionalidade-?   

Cabe preguntarse, é posible ser coherente? Acaso para comprender a natureza humana, a súa condición, non é máis adecuado aceptarnos dunha vez como divididos?

 

Un aspecto que desexaría destacar, no que ao longo da novela se insiste con certa vehemencia, é “na necesidade humana de contármonos relatos, de sermos mesmo relatos”, observación coa que non podo senón concordar. Seguramente, esta aseveración nos lles sorprenda, mesmo sexan perfectamente conscientes dela e xa a teñan reflexionado, mais non é tan común devir consciente do modo en que o “eu narrador” (como agora denominan algúns neurólogos á facultade intelectual por tecermos historias e darlle significado á nosa existencia) se impón sobre outros elementos da nosa identidade, mesmo sobre outras experiencias, desexos e preferencias, para seleccionar aquel segmento de información coa que edificar a imaxe ou representación que temos de nós mesmos, e para darlle coherencia ás situacións nas que nos vemos abocados. Ingrid, a psiquiatra, sinala “temos relatos para todas as necesidades e gustos” (tamén Maurício, o escritor e voyeur afirma que “a vida é un puro exercicio de escritura creativa”). O cal refire, nin máis nin menos, a que dispomos de ferramentas e estratexias para darlle unha solución satisfactoria a practicamente todas as vivencias que experimentamos a través dos contos cos que nos narramos a nós mesmos. Este exercicio sublime de desdobramento en autor e lector, en narrador e ouvinte, en actor e espectador, cuestiona en certa medida a tese central que defende a protagonista da novela: hai verdade. Non sei se procede citar a Nietzsche, cando dicía algo así como que “se debe soñar sabendo que se está soñando”, apelando a que a creatividade envolve as máscaras coas que á vez nos amosamos e nos ocultamos; o cal, polo menos baixo certa interpretación, responde a unha das noción máis interesantes da verdade, esa que Heidegger (de quen é especialista Simon Hertzberger, o antagonista de Ana) se preocupou tanto en analizar, a de alétheia, onde o “a” privativo ten unha función esencial: falamos de verdade cando tentamos desocultar o ser, mais tendo en conta (xa que este gusta de ocultarse) que nunca se nos amosará de todo e que sempre estará escapándosenos, acaecendo e velándose á vez. 

Non sei se procede citar a Nietzsche, cando dicía algo así como que “se debe soñar sabendo que se está soñando”

 

Algo semellante ocórrenos cando elaboramos os nosos relatos. As palabras coas que nos construímos nos representan tanto como nos disfrazan, nos amosan tanto como nos encobren, teñen tanto de verdade como de terxiversación. Convén, por tanto, deixar de lado dunha vez o mito platónico das ideas, esas claras e distintas, para aceptar o xogo de máscaras nas que nos atopamos embarrancados; o cal nos devolve, de novo, o papel revelador que ten a actividade literaria, en tanto exercicio que persegue –seguramente non tanto a descrición obxectiva do mundo, que tamén pode ser como- a liberación do simbólico, dos xogos metafóricos e dos equívocos, e de todas esas ferramentas lúdicas marabillosas que se poñen en acción coa linguaxe. Lembremos: a ironía, os dobres sentidos, os xogos de palabras, as bromas e chanzas. Formas simbólicas a través das cales amósase a pluralidade e a heteroxeneidade que caracteriza a existencia. A linguaxe que moldea o pensamento e que participa decisivamente na elaboración da realidade. A min gústame lembrar, cando podo e me deixan, que somos unha conversa. Aínda que máis ben habería que dicir que somos un relato, unha mensaxe que enviamos e nos reenviamos mutuamente, chamando a atención ou deixándonos ir (Por certo, di Ingrid: “ese tal eu só existe cando está indiferenciado na masa,; só existe entón na conversa”. É certo que Ingrid diferencia, e fai ben, entre escrita e conversa: esta segunda, na que “acontece o eu” diríxese a un interlocutor concreto; na escrita as palabras lánzanse ao azar, nunca se sabe quen vai ler unha mensaxe. Mais eu coido que, para o que tentamos sinalar, dá o mesmo; o realmente significativo é a tradución da experiencia, da vivencia, da percepción e da cognición, en verbas, símbolos que constrúen cada identidade a cal, por forza –e é aquí unha conclusión de calado- muda e se transforma de acordo ao ritmo inquedo e flutuante das palabras que escollemos para representarnos-. Simon afirma “só cando escribo consigo ser eu de verdade” e logo: “escribo convencido de que todo pode ser dito, todo debe ser dito, todo quere ser dito. Escribo porque a linguaxe é infinita”). A codificación simbólica permítenos apresar por un momento ese marasmo de inquedanzas, sensacións, intencións e desexos –sobre todo desexos- que nos atravesan e que nos dan pracer e nos mancan case a parte iguais. 

Convén, por tanto, deixar de lado dunha vez o mito platónico das ideas, esas claras e distintas, para aceptar o xogo de máscaras nas que nos atopamos embarrancados

 

Dalgunha maneira estraña, pódese afirmar sen equivocarse moito que, por tanto, a literatura/a escrita/a narrativa/o texto non substitúen á vida, senón que son esencias para a nosa comprensión da vida, constitúen a esta, polo menos a vida tal e como se lle presenta ao sapiens. Como dixeron tantos antes (non citarei ningún para que cada un beba da súa fonte), “a vida é un texto”, e por iso un símbolo e unha metáfora por redactar e interpretar, por lanzar e recibir. Mensaxes que nos enviamos uns aos outros, e que boamente acollemos ou deixamos pasar, sendo que algúns nos tocan, nos enriquecen e/ou nos feren, outros nos pasan inadvertidos e mesmo moitos, case todos, nos parecen inofensivos, banais ou triviais. Mensaxes que nos tensan ou nos poñen en calma, que son catárticos ou suxestivos. Algo semellante á maxia, ao conxuro. Di Maurício: “o verdadeiro sentido da existencia só se aprecia no recocer do subconsciente onde se cociña a escrita”, é certo que logo recomenda non escribir e que a vida flúa. Como se iso fose posible. Temos que narrar e temos que escoitarnos e lernos. Non hai vida sen texto, non hai vida sen narrativa. Non hai verdade sen relato, sen conto, e só na ficción aparece a autenticidade –unha autenticidade inauténtica, por suposto, pois non hai un rostro último e oculto que poida ser desvelado definitivamente-. Non hai, paréceme, pero aquí me arrisco e dou a miña versión, versión verdadeira ou obxectiva das nosas vidas. 

A literatura/a escrita/a narrativa/o texto non substitúen á vida, senón que son esencias para a nosa comprensión da vida

 

Máis sobre a verdade, o asunto quizais central da novela (o tema da tese de Ana e que orienta a súa experiencia da vida). Nocións de verdade hai moitas, mais vou referir á noción de verdade que neste contexto xulgo máis interesante. Na miña opinión, e nisto coincido cunha das personaxes da novela (Natália, cando di “A verdade muda ao persoal”), a verdade ten que ver co acontecemento. Sucede. Dáse, e unha performance que pode acaecer en distintos contextos (na arte, na teatralidade, durante unha clase e, por suposto, na escrita) pero que ten en común que altera, que supón un cambio, unha transformación. Unha conmoción ou emerxencia  que permite desvelar algo que estaba oculto e que trastoca a percepción da realidade tal e como era concibida. Parécese a unha brecha que se expande e que ameaza con abrir un buraco no corpo de ideas e prexuízos cos que habitualmente pensamos e entendemos tanto a nosa propia identidade como o entorno que nos rodea. A conciencia da verdade deíxanos en estado de shock. 

'Um elefante no armario' Axúdanos a reformularnos diversas cuestións e dilemas, e a reavaliar as nosas opinións e prexuízos

Neste sentido “artístico” ou “poético” de verdade, coido que é evidente que Um elefante no armário nos da verdade, di verdade. Axúdanos a reformularnos diversas cuestións e dilemas, e a reavaliar as nosas opinións e prexuízos, a convocar de novo a nosa racionalidade e a poñernos en xogo. E o decisivo non é que se nos ofrezan respostas, que se poña a nosa disposición un elenco de recomendacións, consellos, pautas e valores coas que a partir de agora nos poidamos rexer –non se trata dese tipo de verdades, ao meu xeito de ver, tan perigosas, pois substitúen o raciocinio e se converten en autoridade-, senón que se abre unha invitación a darlle unha outra volta a problemas que quizais poderiamos ter esquecido, que dabamos por suposto a súa resposta ou que simplemente non tiveramos meditado suficientemente. Un elefante no armario é pois unha novela reflexiva, mais non racionalista xa que está chea de sentimentos e das máis profundas emocións humanas, que é do que trata o libro tanto como da verdade. Contén pois agudas reflexións, pero á vez obriga a reflexionar. E aí a súa verdade. A verdade que amosa a gran literatura, a que a converte por sempre nunha obra de arte. Di Ingrid: “un acontecemento  externo –por que non a lectura dun libro- frecuentemente serve para por orde nas vidas, para revisar as prioridades e reformulalo todo". 

En conclusión, e aínda que como di Ana Brouwer, “nunca temos un punto de vista neutro”, Teresa Moure escribiu un libro magnífico, cheo de emocións, profundamente humano -mais (permítanme esta sutileza) non humanista-, fundo, e intenso, e penetrante. Un pracer, como só a literatura excelente pode dar. Un regalo que nos brinda. Unha mostra da altura creativa que é capaz de ofrecer Teresa, porque é evidente que sucede, como di un personaxe (Natalia), que: “Finalmente, cando se escreve, deixas toda a alma no texto”.