De asesor de comunicación política na Galiza a director dun xornal mexicano, Paulo Casal volta nunha pausa estival ao país. Nunha conversa con Sermos Galiza, o catoirense reflexiona sobre a mudanza política de México, a convulsión que sacude o país centro-americano e as potencialidades económicas na relación da Galiza con Querétaro, o estado que o acolleu durante os últimos oito anos.
-Como chega un desde Catoira até México?
-Eu fun a México por primeira vez no 2005 porque a miña parella é mexicana. Cheguei ao estado de Querétaro, de onde é natal ela. Alí vin que era unha terra extraordinaria con grandes oportunidades. Sempre me picou ir para alá en termos laborais. Eu dedicábame ao márketing político aquí na Galiza e tomei a decisión no ano 2010. O 29 de agosto, no voo das cinco da mañá 6500 de Iberia, aterrei en Cidade de México. Fómonos nun contexto no que aquí comezaba a ser unha situación dura, tanto na Galiza como no resto do Estado español.
-Alí non existía ese mesmo contexto de crise?
-México vive nunha crise constante, mais depende. Por exemplo, Querétaro é unha zona que medra entre 6 e 10 por cento anualmente. É unha zona onde chegan 30 familias diariamente a vivir, chegan dous coches diariamente a circular polas nosas rúas. En primeiro lugar, porque temos un nivel de industrialización brutal. Instálase un promedio de 1 ou 2 empresas cada semana. Segundo, temos un nivel de seguridade altísimo para os parámetros mexicanos. Iso está a facer que veñan moitas persoas do resto dos Estados. É dicir, moitas persoas de Monterrey, San Luís Potosí, Michoacán… escapan para Querétaro pola violencia e pola pouca calidade de vida dos seus lugares de orixe.
"Querétaro é unha pequena Valéncia nos anos de Aznar mais meténdolle unha turbodinámica na economía"
Querétaro é unha cidade que en pouco máis de vinte anos pasou de ter 800.000 habitantes a ter 2 millóns de habitantes. É a cidade que máis medra de todo México en termos habitacionais, e evidentemente hai un boom da construción que tamén é brutal. É unha pequena Valéncia nos anos de Aznar, mais meténdolle unha turbodinámica na economía que non está ligada só ao sector do chan senón tamén ao sector industrial. Querétaro tamén se está a convertir nun punto loxístico de México porque é o punto concéntrico arredor do cal se artella toda a industria xaponesa do sector automotriz que chegou á zona de León, Guanajato e Puebla. É como se ti dis que entre Vigo e Santiago de Compostela o punto medio é Lalín e pos alí o punto de loxística para todo o que teña que ver con provedores. Despois, tamén temos moita estabilidade política, porque ao fin e ao cabo os gobernos en Querétaro está normalmente ben valorados dentro dos parámetros mexicanos. De feito na última grande revolución en México en termos de voto [reférese ao recente triunfo do candidato da esquerda López Obrador], Querétaro foi dos estados en que mellor aguantaron os partidos tradicionais, que sufriron, mais dunha forma moito menor, mesmo en cotas de xestión de poder, que ao fin e ao cabo iso é o que marca se gañaches ou non.
-A fenda económica e social da sociedade mexicana contempla unha minoría privilexiada fronte unha maioría pobre ou máis ben dúas metades diametralmente opostas?
-Cada vez hai menos fenda social, vaise reducindo máis e vai aparecendo unha clase media, aínda que os pasos que se están a dar son lentísimos. México, como a grande maioría dos países latinoamericanos, ten unha fenda salarial brutal. Nós en México contamos con 40 millóns de persoas pobres, e cando falamos de pobres falamos de pobres latinoamericanos. Por exemplo, a ONU diría que o parámetro para medir a pobreza sería a cantidade de salario que debe destinar unha persoa para capítulos básicos como alimentación e vivenda. Entón, claro, ti podes ser unha persoa pobre no Estado español mais ter un piso en Santiago ou un coche, de maneira que os teus fillos podan ir máis ou menos librando.
"A pobreza é cruel en todos os puntos, mais en México é unha pobreza que merma o país porque é unha pobreza que te aparta do sistema absolutamente"
Ser pobre en México significa vivir nunha favela, vivir nos arrabaldos… A pobreza é cruel en todos os puntos, mais en México é unha pobreza que merma o país, porque ao fin e ao cabo é unha pobreza que te aparta do sistema absolutamente. Pasas a ser dun colectivo que serve para man de obra moi barata e para servizos nas casas, que limpan e coidan das vivendas e cobran, no mellor do casos, 60 euros á semana. Esa fenda social en México existe, en Querétaro moito menos, porque todo o tema da industria permite ter moita clase media normal, mais en termos salariais estamos a falar de que o cidadán promedio cobra 500 euros ao mes, o cal é unha cifra baixa. Por dar un exemplo, unha escola privada minimamente competitiva, porque alí a pública está totalmente colapsada e é dunha calidade bastante complicada, custa 200 euros ao mes. Se ti gañas 500 euros, a escola váleche 200 e unha compra promedio nun supermercado cústache sobre 400 euros ao mes… aí xa tes un problema extremadamente grave. Son salarios que empobrecen. Ese é un dos problemas sociais que Querétaro terá que comezar a xestionar porque si hai unha pobreza salarial.
-Como é o traballo xornalística de amosar a realidade dun país tan convulso nunha cidade que amosa unha cara 'máis amábel"?
-Claro. A vantaxe de Querétaro é que vive nun estado extraordinario en termos de crecemento e en termos de “boas noticias”. O problema é que estas absorben o teu día a día e moitas realidades fican opacadas por esa realidade. AM Querétaro fai parte dun grupo de empresas dedicadas á comunicación. A compañía ten unha axencia de comunicación e asesoramos diferentes aspectos da vida pública e privada de Querétaro. Nós falabamos moito co goberno do Estado que un dos problemas á hora de falar da pobreza é que a xente non visualiza que hai pobres. Ao fin e ao cabo, xeras un marco cognitivo, como diría o amigo Lakoff [reférese ao lingüistica norteamericano George Lakoff, autor de Non penses nun elefante], de que as cousas van tan ben que esqueces que hai persoas que non están a ser incluídas nese avance.
"A xente á que se dirixe AM Querétaro é de clase media alta e cústalle entender outro tipo de realidades"
O grande reto agora, pois, é como facemos unha sociedade que siga a medrar en termos económicos mais sexa máis inclusiva. É relativamente complicado en Querétaro porque están a chegar postos que precisan determinada capacitación, e non vas poder pasar de cero a un enxeñeiro en dous minutos. Porén, é verdade que se crían determinados postos de traballo que eliminan esa fenda. Ao fin e ao cabo, pasar de non cobrar nada a cobrar 500 euros, aínda que dean para pouco, pois xa é un primeiro avance. É certo que é complicado desde un xornal como o que dirixo, tentar permear outro tipo de realidades porque a xente á que nós nos diriximos, que é de clase media-alta, cústalle moito entender outro tipo de realidades. Nós intentamos sempre darlle un espazo grande á parte social do salario e á parte de visualizar que non todo o éxito está a ser compartido. Logo, a verdade é que a perspectiva de que eu sexa estranxeiro en México ten dúas vantaxes. A primeira é que o mexicano normalmente dáche un punto…
-Un migrante europeo, ademais.
-Por ser de onde veño e pola miña formación son sensíbel a ese tipo de cuestións. Non é cotián para min ver determinado tipo de realidades. Cando eu volvín aquí por primeira vez á Galiza, unha das primeiras cousas que me impactou foi a cantidade de xente que pedía nas rúas. A min impactoume en México a primeira vez que estiven, mais cando volvín a Galiza e vin iso decateime de que si permeara a crise dunha forma brutal. A min a día de hoxe xa non me impacta porque é parte do meu sistema do día a día. Porén, si intentamos dentro do xornal visualizar todas as persoas. Fai pouco, no xornal fixemos 15 anos en Querétaro e sacamos unha campaña que se chama ‘Estamos a tiempo’ e viña a dicir que estamos a tempo de evitar problemas que outras cidades teñen por non seren inclusivas coa propia realidade.
"Se te fixas, o narco permea mais claramente naquelas ciades con máis pobreza ou máis exclusión social desde a perspectiva do emprego"
É dicir, se te fixas en que cidades permea máis claramente o narco [o crime organizado que se basea no tráfico de estupefacientes a grande escala] son aquelas con máis pobreza ou máis exclusión social desde a perspectiva do emprego. As cidades que teñen emprego, aínda que o salario sexa baixiño, son capaces de combater de mellor forma o narcotráfico, desde a perspectiva de que ninguén se quere meter en problemas se ten un mínimo tipo de seguridade económica.
-Aínda que en Querétaro non rexistra tanta violencia como outros estados mexicanos, como afecta o crime organizado o teu exercicio profesional?
-Afortunadamente, nós vivimos nun estado onde non temos que contar historias terríbeis como pasa noutros. Hai temas nos que en México é moi delicado entrar, e non é un tema de valentía ou non. Estou nun estado no que non me teño que enfrontar a determinados procesos, o cal agradezo moitísimo. Con todo, ti non podes deixar de pensar constantemente “de quen estás publicando que”, porque non sabes con quen pode estar conectado. Logo, evidentemente, o xornalismo sofre. A min non me importaría ser máis contundente con algúns temas, mais moitas veces non tes un Estado que te protexa. É dicir, México pide que en vez de xornalista sexas un heroe, e eu non teño por que selo.
"En México acabamos de pasar o proceso electoral máis violento da nosa historia: morreron 150 candidatos a diferentes cargos"
Eu non teño por que para exercer a miña profesión ser un heroe. Non quero que mañá digan “Paulo era un libertario”. Non, non, perdóame, eu fun traballar e fun facer ben as miñas cousas. Se eu teño un Estado que me respalda e sei que podo facer as cousas cunha certa liberdade e a partir de aí axudar a mellorar as cousas, vamos para adiante. Nós, por exemplo, acabamos de pasar o proceso electoral máis violento da historia de México, e non falo de violencia retórica, senón numérica. Morreron 150 candidatos a diferentes cargos de presidencia ou de deputados. Se aquí tes un Estado que non é capaz de respaldarte nese sentido, hai charcos nos que xa non te metes porque sabes que non estás defendido en ningún aspecto.
"Se tes un Estado que non é quen de respaldarte, hai charcos nos que xa non te metes porque sabes que non estás defendido en ningún aspecto"
Nós, en Querétaro, temos a inmensa sorte de ter un estado seguro desde a perspectiva de que igual ti te asustas se che conto algunhas historias que pasaron, mais comparado coa realidade que se vive diariamente en México, é unha xoia. É un lugar onde te sintes tranquilo, é un lugar que tende a non ter unhas ameazas reais ou situacións de perigo. Tes unha sensación de gobernabilidade, tes a sensación de que o Estado existe, de que está presente, desde unha óptica ademais positiva. A auga chega, a luz non falla e esas cuestións. Poderá ir mellor ou peor, mais sabes que a policía está aí, non é extremadamente corrupta e máis ou menos hai gobernabilidade. Se eu vivira noutro estado como, por exemplo, Michoacán, xa tería retornado a Galiza. Diso non teño ningunha dúbida.
-Non formulas a hipótese de volver?
-Agora mesmo non, porque hai moitos proxectos nos que me vexo involucrado. Primeiro, porque agora que comeza a me ir ben e xa pasaron os cinco anos máis complicados, para que volver? Levo oito anos e neste momento non mo plantexo porque cara ao futuro sei que hai cuestións sobre a miña propia profesión que penso que son boas para min e, segundo, porque sigo pensando de que aquí hai unha grandísima oportunidade para ter as relacións afianzadas entre a Galiza e México. Hai pouco, o gobernador de Querétaro, Pancho Domínguez, reuniuse con Núñez Feijóo para falar de investimentos de empresas galegas aquí. Eu hai tres anos consolidei unha relación moi estreita entre Florentino Cacheda e a súa marca Florentino cun empresario local en Querétaro, temos o xornal… México ofréceme máis oportunidades e ademais creo que podo axudarlle máis a Galiza desde alí que estando aquí.
-Por exemplo?
-Hai pouquiño, fixemos xestións para o alcalde de Pontevedra, Miguel Anxo Fernández Lores, vir a Querétaro para falar de mobilidade e urbanismo. Ao fin e ao cabo, moito do que sacamos na campaña de ‘Estamos a tiempo’ ten a ver con isto. Eu falaba con Marcos Aguilar, o antigo gobernador, quen quixo aplicar políticas semellantes ás de Pontevedra e a xente botóuselle enriba por todos lados. Ao fin e ao cabo, en Querétaro os gobernos duran moi pouco tempo, apenas dous ou tres anos, polo que non puido aplicar case nada e non deu tempo a que o cabreo da xente pasara. Miguel Anxo tivo a visión de aplicar a súa política urbanística desde o primeiro ano que chegou ao goberno e logo tiño máis anos para aplicalo, cando á xente xa se lle baixara o enfado. Por iso, nós cando trouxemos a Lores sabiamos que o modelo de urbanización e mobilidade que estaba empezando a aplicar Querétaro —en boa parte inspirado en Pontevedra— era o correcto.
"Para min, o xornal non é un acto comunicativo, é un axente social que está para transformar desde a liña editorial que a casa teña"
O xornal é un axente social. Cando a xente di “o xornal está para informar”, eu digo que non, porque a prensa está tamén para transformar, desde a liña que cada casa teña. Entón nós agarramos e dixemos que como através do xornal non estabamos a ser capaces de explicar o modelo de mobilidade que se estaba a aplicar en Querétaro, traeríamos a persoa que mellor aplicou este novo paradigma no mundo, que é Miguel Anxo. E aproveitando unha viaxe que facía a México, trouxémolo a Querétaro para dar unhas conferencias. Estivo moi simpático e explicounos a realidade de Pontevedra alí. Esta é a forma que eu teño de botar unha man ao país desde México.
-Como se ve desde alí a comunidade galega?
-Aparte de que fan brincadeiras sobre nós [ri], eu creo que México ve Galiza como un país ultra traballador, como se ve en toda Latinoamérica. Logo, eu creo que hai moito descoñecemento por parte de México do que é Galiza. Eu cando lle expliquei ao gobernador o que é Inditex, e que estaba aí en Arteixo, o home alucinou. Logo, os esforzos que fai o goberno galego cara a México son sempre nos mesmos sectores, que son Puebla e Cidade de México, que é o normal porque son as relacións que pode ter calquera goberno. Porén, Galiza non soubo poñer no mundo as súas vantaxes competitivas, sobre todo cando son tan distintas das que o mundo observa do Estado español. A xente tende a meter todo no cliché do que é España e debúxanche como “parte de”, e cando os sacas de aí hai un montón de datos que non temos explotados, por parte dos dous axentes. Eu coñezo o microclima daquí e dalí, e penso que estamos a desaproveitar isto.
"Nós levamos dous anos con Florentino en México e xa ten trece puntos de venda abertos"
-A raíz do que comentabas antes sobre a violencia, como pode o Estado retomar ese control sobre o país?
-Hai zonas de México que foron absolutamente controladas. Zonas como Monterrey, onde había un nivel de violencia brutal cando chegamos, agora están máis ou menos controladas. Tijuana, por exemplo, é agora unha cidade puxante cando todo o mundo pensa que é o epicentro do narco. Agora alí está máis canalizado, sen tanta violencia. Que acontece? O narco descontrolouse tanto que comezou a ter variábeis cara a lugares máis complexos, que é todo o entorno dos hidrocarburos e de PEMEX. Cando viron que non só había negocio na coca senón en roubarlle a PEMEX [perforando os seus oleoductos], estados que non eran tan estratéxicos para o narco como pode ser Guanajuato, que está no centro do país e ten moitas tomas de PEMEX, convertéronse nun punto de guerra para o narcotráfico. Polo tanto, xa non só tes un problema de narcotráfico senón que tes diversas violencias e problemas a controlar. Tes o problema do narcotráfico, tes o problema do roubo ao hidrocarburo e logo tes o problema estratéxico que é a pouca confianza que podes ter nos forzas e corpos de seguridade do estado.
"A policía local está corrompida, a estatal vai en camiño e a federal funciona relativamente. O único axente de seguridade mínimamente confiábel é o exército"
A policía local está totalmente corrompida, a policía estatal vai en camiño, a federal funciona relativamente e o único axente minimamente confiábel que tes é o exército e a Mariña. Se ti tes que contar co exército para exercer nas rúas públicas, o nivel de ingobernabilidade xa é brutal. Tamén creo que como non haxa un plan de Estado que sexa respaldado por todas as forzas políticas presentes no Senado, no Parlamento e na presidencia, isto non se amaña. Teñen que comezar a mellorar, en primeiro lugar, os salarios da policía. Porque eles ven, por unha banda, que corromperse unha vez vailles solucionar a vida e que, por outra banda, se o matan a súa familia vai ficar desprotexida. É un tema moi transversal.
"Desde Estados Unidos chega un tráfico de armas brutal que xera unha violencia salvaxe"
Temos ademais un veciño moi problemático como Estados Unidos, desde onde veñen as armas que matan os nosos veciños en México. Hai un tráfico de armas brutal que xera unha violencia salvaxe. E logo tamén está a profundidade da violencia. O nivel de violencia ao que se chegou en México impresiona. Agora entrou Andrés Manuel López Obrador [recente gañador das eleccións presidenciais] cunha proposta pouco concreta sobre como combatir isto, propondo unha amnistía ao narco que a min me parece un tremendo erro. Para min hai tres eixos que son claros. En primeiro lugar, hai que combater a corrupción, porque carcome a seguridade e a xustiza, e se non tes unha policía e uns xuíces confiábeis, tes un problema. Segundo punto, México tamén precisa medrar en termos económicos sustentábeis. Actualmente está a medrar ao mesmo nivel que o Estado español, 3%. Para un país de máis de 150 millóns de habitantes iso non xera emprego, leva máis de 20 anos sen xerar emprego necesario, e iso crea unha bolsa de desemprego brutal. Ao fin e ao cabo, se traballas, podes ter unha seguridade diferente. E terceiro, debemos comezar a deixar de facer do narco unha cultura popular.
-Narcos fixo moito mal?
-Sobre todo porque idealizou moito a figura do narco. Eu non quero ser moralista nin paternalista, porque cada quen fai o que quere, mais eu creo que alí hai un microclima que non é contrario ao narco. É como cando aquí había un microclima que non era contrario ao machismo. Rinlle as grazas aínda por riba. Porque o narco ten unha casaza e un carrazo e claro, é un ‘Don Chingón’, non é un pobre home. É parte da cultura social, é parte dos convidados ás festas… E se non somos quen de traballar eses tres eixos —xustiza, diñeiro e cultura— vai ser moi complicado, porque ademais estamos a falar dun país moi grande. Querétaro, por exemplo, precisa o triple de policías que ten. Actualmente ten un policía por cada dez mil habitantes, e tanto ten que non teñas violencia do narco aí. Se che queren roubar un coche, róubancho. De feito, o maior problema que ten Querétaro é a ligada co roubo de coches.
-O Estado mexicano pode afrontar o custe público que supón reforzar e mellorar as forzas de seguridade?
-Por poñerche un exemplo, o goberno galego está a xestionar un orzamento de nove mil ou doce mil millóns de euros, máis ou menos. Querétaro manexa no mellor dos casos tres mil millóns e temos un nivel poboacional semellante. Fai coa seguridade o mesmo tendo un terzo do diñeiro. Tamén é certo que se á policía lle déramos máis confianza, máis niveis de seguridade… Porque se alguén non quere ser policía en Querétaro, imaxina en Michoacán. Se o Estado para exercer a miña profesión me pide ser un heroe, entón é que o Estado non está a cumprir ningunha regra básica. Ser xornalista en México ten máis riscos que en Pakistán ou Irak. É máis fácil exercer alí sen que te maten que en México. E é aí onde penso que Andrés Manuel [López Obrador] vai ter un reto brutal.
-Como asesor político, que consello darías á oposición para enfrontar o actual goberno de Núñez Feijóo?
-Da mesma forma que eu falando de México teño noción dun microclima que moita xente non ten, a min aquí fáltame o microclima, só teño o macro. Creo que, evidentemente, a transición que está a vivir a oposición desde que se perdeu o bipartito aínda non está superada. Está custando moito. Primeiro, temos un PSOE que estaba como está e agora a ver como estará a través do presidente Pedro Sánchez. Tamén a raíz de Sánchez hai unha cuestión na política que é marabillosa e é que de quen non esperas nada sempre acaba facendo as cousas ben. É dicir, polo menos tes unha perspectiva de que fixo as cousas mellores do que ti pensabas. É un xogo de expectativas. Polo tanto, hai que ver como sae o PSOE na Galiza. Hai que esperar. E logo, eu creo que despois o nacionalismo só ten un camiño, que é volver sentar nunha mesa e volver falar, volver poñer as cousas claras. “Xa nos divorciamos, témonos que xuntar para que as crianzas saian cara adiante”. Aparte, hai dous nacionalismos: o que sempre estivo artellado, que é o que quedou dentro do Bloque, e logo o que tivo sempre un discurso maioritario cara ao resto da sociedade, que é o que está fóra do Bloque. O nacionalismo ou a esquerda nacionalista debe ser quen de artellar algo atractivo para a sociedade, porque eu vexo que non é quen de dar na tecla. Parece que están agardando máis a un contexto histórico, a que aconteza algo, como Andrés Manuel [López Obrador], que estivo anos aguantando até que foi a súa. Porén, non sei se ese momento histórico vai acontecer aquí, sobre todo se non o provocas, e segundo, sería imposíbel facelo de forma dividida.
"En México hai un voto transversal que non ten que ver con ideoloxías, senón con que a xente está 'hasta la madre'"
Teño, ademais, a sensación de que o malestar social, que acaba despuntando moito máis tarde da crise, non está a ser ben canalizado pola oposición. De feito, en México, o que aconteceu coa vitoria de López Obrador é que a xente xa estába ‘hasta la madre’, porque hai un voto transversal que non ten que ver con votos ideolóxicos senón que están até o carallo e queren que veña calquera, mais que acabe con eses dous [reférese aos partidos tradicionais, o PRI e o PAN]. Aquí, entón, a sensación que teño é que a oposición ten o tempo xa necesario para que se sente e volver intentar crear un espazo común en favor das maiorías sociais, un concepto de Galiza que sexa amplo e asumíbel por todos. Un concepto de Galiza que volva estar conectado co mundo, co urbano e coas capacidades rurais. Volvo ao tema de México, alguén que sexa quen de construír un discurso que poña a potencialidade da Galiza non desde a perspectiva “que pobres somos e como nos fan pobres” senón desde a visión de “como nos podemos facer ricos cara o mundo mirando a nosa capacidade”. Penso que aí hai unha grande alternativa e espero que todos estean á altura porque polo menos o Partido Popular vai seguir estando poderosísimo.
As fotografías que acompañan esta entrevista son da autoría de Laura R. Cuba.
