Tras as máscaras. O Museo Galego do Entroido en Xinzo de Limia

Comunidade. Con esta palabra Antía González Rodríguez, unha das coordinadoras do Museo Galego do Entroido (Mugae), en Xinzo de Limia, define esta complexa festividade propia da Galiza e do período invernal. O Entroido non consiste só en desfiles e disfraces, senón que a súa extensión chega alén do tanxíbel e do visíbel. Este rito baséase na xente e sobrevive ao paso do tempo e ás súas inclemencias grazas a ela. "O Entroido galego é comunidade e é rural. Non ten sentido só achegarse a observalo. Hai que meterse e hai que vivilo. Todo o mundo coñece as figuras principais desta celebración, que son a representación da mesma, mais sen os outros personaxes que as acompañan, carecen de senso. Se non hai xente, todo perde a súa razón de ser", asevera Antía González Rodríguez. Porén, actualmente, o Entroido é vítima dunha ironía difícil de explicar: hai demasiada xente, mais non hai suficiente. Esta festividade é un ritual ancestral que naceu no rural, mais o despoboamento das aldeas está a causar que cada vez queden menos persoas que participen na celebración dos diversos ritos que caracterizan a festa. Por outro lado, mentres a tradición esmorece por mor do éxodo ás urbes, as visitas turísticas para ver os distintos Entroidos aumentan e a masificación causa problemas nas pequenas poboacións, que xa non son capaces de albergar a elevada cantidade de visitantes que acode a observar os festexos. Por todo o anterior, a tarefa de conservar as tradicións entroideiras está a complicarse e o labor dos museos está a gañar cada vez máis relevancia á hora de manter con vida os vestixios desta festa que chegaron até os nosos días e forman parte do noso patrimonio cultural. O Museo Galego do Entroido traballa para "agrupar e preservar a tradición", mais tamén para salvagardar o carácter tan propio desta celebración. Por este motivo, a institución non ten por obxectivo só conservar indumentarias, máscaras e instrumentos; senón tamén os rituais que se levan a cabo nos distintos lugares da Galiza e os testemuños das persoas que viven e senten cada un dos diferentes Entroidos da Galiza. O introitus da visita A orixe do Entroido, tamén coñecido como Antroido nalgunhas zonas do país, é incerta. Desde o Mugae explican que ambos os dous termos proveñen da palabra introitus, un vocábulo do latín que significa "introdución" ou "entrada" e que fai referencia ao Entroido como "preludio da Coresma". Nos carteis informativos situados na recepción do museo, tamén podemos atopar a explicación das dúas teorías máis consolidadas sobre o nacemento desta importante tradición: a vexetalista e a medievalista. A primeira liña de investigación remóntase aos "ritos ancestrais prehistóricos e totémicos" que se realizaban para celebrar a o rexurdimento da natureza e favorecer as boas colleitas. Por outro lado, a segunda teoría sitúa a orixe do Entroido na Idade Media e sostén que a festa apareceu como unha representación do paganismo fronte á enorme influencia que tiña o cristianismo na época. Con máscara e sen culpa Outra cuestión tratada no comezo do percorrido é o rol que xoga a máscara dentro da tradición entroideira. Este elemento utilízase coa pretensión de fuxir da realidade cotiá e ocultar a identidade á hora de facer falcatruadas. A máscara é unha garantía de quedar exento de culpa e, por este motivo, nunca foi do agrado da Igrexa ou dos gobernos máis represivos e estritos. "As celebracións vinculadas ao Entroido foron moi perseguidas despois da Guerra Civil e perderon moitos participantes debido ao movemento migratorio. No rural foi onde máis padeceron. A represión provocou moitas dificultades á hora de preservar esta tradición sen alteracións", afirman desde o Museo Galego do Entroido. Esas represalias e persecucións causaron que moitos aspectos da festividade chegaran ao presente sufrindo unha certa desvirtualización, pois a falta de rexistros e a interrupción das celebracións causou que moitas das compoñentes que conformaban o Entroido quedaran polo camiño e non chegaran a nós. O ciclo festivo do calendario do Entroido Cada lugar da Galiza ten un ciclo distinto. Nalgunhas zonas do país as actividades relacionadas co Entroido empezan máis cedo, mentres que noutras esta festividade chega de maneira máis tardía. "En Laza (comarca de Verín), a celebración do Entroido xa comeza o 1 de xaneiro; en Maceda (Allariz-Maceda), o día 20 do mesmo mes xa saen os felos completamente vestidos á rúa e moitos outros lugares inician o período entroideiro no Santo Antón", exemplifica Antía González. Este ciclo componse dunha serie de festexos, aínda que, como pasa coa extensión do período de celebración, tampouco son os mesmos en todas as partes do territorio. Por exemplo, en Xinzo de Limia, o Domingo Fareleiro é quen, xeralmente, dá inicio ao Entroido. Nesta tradición rural, que se dá en varias zonas da Galiza, os participantes levan a cabo batallas de farelos, cinsa ou lama. No pasado, este rito estaba relacionado coa purificación e celebraba o espertar da natureza. Outra mostra desta diversidade no ciclo festivo é o Domingo Oleiro, celebrado en Xinzo de Limia dúas semanas antes do Domingo de Entroido. Neste xogo, que foi perdendo presenza noutras partes do país, os asistentes lánzanse uns aos outros olas de barro cheas de confeti, fariña, auga... e a quen se lle rompa o cántaro deberá convidar os demais xogadores a unha cunca de viño. Na actualidade, as pezas de cerámica mércanse, en concreto, para a ocasión, mais antes gardábanse as olas que ían rompendo durante o resto do ano. Non obstante, tamén hai festexos do ciclo do Entroido máis estendidos pola Galiza, como o Enterro da Sardiña. Esta celebración é relativamente moderna. Antigamente, o que se facía no Mércores de Cinza no rural era enterrar ou queimar o meco, mais co paso do tempo a burguesía das principais cidades galegas acabou cambiando ese costume, xa que buscou imitar as tradicións que naquel momento eran tendencia no Estado español. Desde o Museo Galego do Entroido aseveran que non se sabe con exactitude como xurdiu o Enterro da Sardiña. Porén, afirman que existe unha hipótese que sinala que a orixe desta celebración está nun "cargamento de sardiñas, enviado desde a Galiza até Madrid, que sufriu estragos". Ao parecer, as autoridades tomaron a decisión de queimalo, mais "a poboación quería aproveitalo", debido á fame que imperaba na sociedade daqueles tempos. A confrontación derivou en "protestas e incidentes urbanos", que coincidiron coas datas de Entroido. Isto provocou que este festexo se consolidara. A banda sonora do Entroido A carón do corredor do Mugae onde se explica o ciclo do Entroido, atópase a sección dedicada a todos eses sons que podemos escoitar durante os días de troula. Moitas figuras características do Entroido levan nos seus traxes campás, axóuxeres ou chocas para anunciar a súa presenza a través do seu movemento. Sen estes sons que poñen banda sonora a todas as xornadas de festa, o noso Entroido non tería sentido. Anteriormente, para a produción musical utilizábanse apeiros de labranza e había moita presenza das pandeiretas para enfatizar o ambiente festivo. Nos tempos actuais, a música corre, principalmente, a cargo de agrupacións. "Agora, as charangas non poden faltar en ningún Entroido. Sobre todo, en Xinzo de Limia, onde todos os anos veñen moitas. Esta festa sen charangas é inconcibíbel", asegura a coordinadora. Personaxes da tradición entroideira galega A parte restante do Museo Galego do Entroido enfócase, especialmente, nas figuras vinculadas a esta festividade do período de inverno. Moitos deses personaxes son afamados e venerados na Galiza, mais outros son bastante descoñecidos e pasan máis desapercibidos. Un exemplo disto é o Loro Ravachol, típico da cidade de Pontevedra. Esta figura cumpre o mesmo rol que a sardiña ou o meco, mais é propio unicamente da cidade do Lérez. No Mugae indican que o loro foi real e que "pertenceu a Perfecto Feixoo, un boticario de Pontevedra". O animal tiña sona por ser "mal falador e meterse coa clientela" e por iso, cando morre, a poboación decide renderlle homenaxe celebrando no Entroido o seu velorio. Outras figuras pouco coñecidas na Galiza son os Galáns e as Madamas, conservadas sobre todo, na localidade de Cobres (Vilaboa, comarca de Pontevedra). Antía González fai fincapé en que a danza de Entroido realizada por estes personaxes é unha "das poucas que aínda se preservan no territorio galego". En Cobres, os traxes usados polos Galáns e as Madamas son moi rechamantes. Ambos os dous visten con mantóns de vivas cores e levan sombreiros cargados cunha gran cantidade de flores. "Cando a xente regresou da migración, as roupas utilizadas en datas sinaladas cambiaron moito. Trouxéronse de América os mantóns, as cintas de cores... Os materiais mudaron enormemente co paso do tempo. Agora, os puchos decóranse con flores de plástico", explica González. No pasado, os sombreiros dos Galáns e Madamas eran concibidos como elementos para amosar e demostrar o prestixio. Desde o Mugae explican que "en ocasións os puchos ían recheos de chumbo, xa que canto máis pesara, maior era o renome que denotaba" e aclaran que as "únicas persoas que portaban estes sombreiros eran aquelas que gozaban dunha certa solvencia económica". Entrevistas alén da máscara O Mugae está a contactar con diferentes Entroidos do país para informarse sobre a súa celebración, o seu ciclo e o seu traxe. Ademais, a institución busca dar a coñecer as distintas festividades en redes sociais e aumentar os contidos ofrecidos pola entidade. O Museo Galego do Entroido desexa ensinar as realidades detrás de cada tradición a través dos testemuños de persoas directamente implicadas nelas e así contribuír á súa correcta preservación. Neste intre, a iniciativa está en vías de desenvolvemento, mais xa se poden atopan na exposición do Mugae varios códigos QR que permiten acceder ás distintas entrevistas realizadas até o momento, dispoñíbeis para ser lidas e escoitadas. Relacionado con isto, Antía González sinala que non seguen ningún criterio específico á hora de escoller os Entroidos cos que falar, senón que van pouco a pouco tentando contactar con eles, unha tarefa que "non sempre é sinxela". Un museo máis accesíbel O Museo Galego do Entroido ten entre os seus obxectivos primordiais fomentar a accesibilidade dos contidos da exposición para que todas as persoas poidan gozar dela sen impedimentos. Entre outras medidas, a institución implementou un vídeo dobrado á lingua de signos que achega o Entroido ás persoas xordas. Ademais, hai unhas semanas, o Mugae presentou a súa guía de lectura accesíbel con pictogramas á Asociación de Autismo de Ourense. O proxecto foi revisado e aprobado por parte da organización e agora xa se atopa dispoñíbel no museo para o seu libre uso. "Desde o colectivo dixéronnos que a guía estaba moi ben e que lles gustara moito. Alén diso, animáronnos a seguir adaptando o Museo Galego do Entroido a todas as realidades", asegura Antía González. Fin do percorrido polo Mugae A visita ao Museo Galego do Entroido é suxerente e pon enriba da mesa varias reflexións sobre esta festa da Galiza. O Mugae deixa patente na súa exposición que a tradición entroideira galega é diversa, única e irrepetíbel. A través dos seus carteis, demostra o grao de complexidade que entraña esta celebración e ensina o alto número de matices que a compoñen e a enriquecen. Mais, sobre todo, o museo deixa constancia de que o Entroido, como di González, é comunidade. O Entroido é a xente e todas e todos somos parte del. Os sons das Pantallas O Museo Galego do Entroido está situado en Xinzo de Limia (A Limia). Nos festexos entroideiros desa localidade destaca a Pantalla, unha figura de autoridade que ten por obxectivo que se cumpran as normas que rexen este Entroido. As Pantallas recorren as rúas bailando, saltando e berrando. Cando se escoitan as campás deste personaxe e os estrondos que produce ao golpear as dúas vexigas de vaca que porta, os viandantes que non van disfrazados saben que deben fuxir, pois estas figuras tentarán levalos a algún bar próximo para convidalos a participar na festa. Antigamente, debaixo das Pantallas había só homes, mais cada vez son máis as mulleres que adoptan este papel de tanta relevancia na festividade. Nos primeiros días de Entroido, esta figura non pode participar nas celebracións, pois non ten permitido saír á rúa até o afamado Domingo de Corredoiro. Os Volantes do Ribeirao O Entroido Ribeirao é unha celebración de gran relevancia etnográfica e tradicional. Esta festividade nunca deixou de ter presenza na Galiza e, nas últimas décadas, colleu moito pulo na parroquia de Santiago de Arriba (Chantada). Esta tradición entroideira conserva un personaxe dun gran valor patrimonial: o Volante, unha figura estreitamente relacionada coa fecundidade da terra. Na zona existe a crenza de que se esta figura pisa os terreos das hortas, preparados para sementar, a colleita será boa e abundante. Alén do anterior, Oscar J. González explica, no seu libro Mascaradas de la península Ibérica, que os Volantes tamén levan a cabo representacións e "recorren a aldea de casa en casa", onde é convidado pola veciñanza a viño e a algo para comer. Porén, antigamente, realizaban un percorrido máis extenso, chegando incluso á outra beira do Miño.