Teima. Xornalismo desde o silencio

O 12 de novembro de 1976, moitos galegos e galegas que estaban afeitos a acudir aos quioscos para mercar o xornal atopáronse cunha publicación que, de seguro, lles provocou unha dupla sorpresa. A primeira, pola novidade de ver aquela revista, que vivía a súa estrea aquel mesmo día. A segunda, porque desde que 40 anos atrás tivese lugar o intento de golpe de Estado e a posterior Guerra Civil, ninguén puidera ler, fóra do ámbito da clandestinidade, ningunha publicación xornalística integramente redactada en galego. É probábel que moitas persoas collesen entre as súas mans aquel primeiro número dunha revista que non coñecían, ollando a súa coidada edición e lendo algúns dos seus artigos, sen chegar a decatarse de que aquela revista, polo mero feito de existir, significaba un antes e un despois na historia do xornalismo e da lingua galega. A publicación era, evidentemente, Teima. Revista galega de información xeral, e aínda que a ollos da historia, esa foi a súa data de nacemento, o proxecto xa contaba con case dous anos de debates internos e traballo dos seus fundadores e promotores. Concretamente, a mediados de 1974, cando o xa evidente mal estado de saúde de Francisco Franco facía pensar a moita xente en cal sería o futuro da Galiza e do Estado español após a morte do ditador. Foi así como, en Santiago de Compostela, tiveron lugar as primeiras reunións entre un grupo de integrantes do Partido Socialista Galego (PSG), encabezados por Xosé Manuel Beiras, Ramón Piñeiro, Carlos Casares e Luís Álvarez Pousa, e un segundo grupo vencellado á dirección na altura do Colexio de Arquitectos, dos que destacan César Portela, Daniel Pino e Enrique Aller, entre outros. A eles pódense engadir os nomes de, por exemplo, Xan López Facal, Alfonso Sánchez Izquierdo ou Luís Mariño. Desde un primeiro momento, os dous grupos coincidiron na necesidade de fundar un xornal, mais o propio Álvarez Pousa recoñeceu que tamén tiveron claro desde o comezo que o proxecto estaba marcado pola case segura "inviabilidade". Especialmente a "nivel económico", explicou o xornalista a Sermos Galiza, preguntado pola orixe de Teima no trinta e cinco aniversario da revista. Un contexto político e social cheo de incertezas Sexa como for, o proxecto da publicación seguiu adiante, motivado por un grupo de intelectuais galegos que vían na fundación de Teima unha oportunidade pero tamén un reto. A oportunidade de abrirlle as portas a un novo xornalismo, na Galiza e en galego, que deixase atrás corenta anos de silencio imposto polo franquismo. E o reto de garantir a existencia e viabilidade da revista nun contexto social e político cheo de incertezas e interrogantes. A publicación naceu a cabalo entre a morte do ditador e o inicio da Transición, que se completaría coas primeiras eleccións democráticas de 1977 e a posterior aprobación da Constitución en 1978. Un momento histórico no que non estaba claro cal sería o futuro do Estado español, e no que, co sector franquista aínda fagocitando completamente os órganos institucionais, unha revista de carácter galeguista e de esquerdas podía non ser ben vista desde o poder estabelecidos após 40 anos de ditadura. Para o presidente da Real Academia Galega (RAG), Víctor F. Freixanes, "a experiencia de Teima é difícil de entender sen coñecer o contexto político". Para os impulsores do semanario, o contexto político do Estado español non foi o único que marcou o seu devir. Tamén o particular contexto político na Galiza, e en concreto, o da esquerda galeguista e soberanista, que na súa práctica totalidade tivera que manterse na clandestinidade, cando non no exilio. Estas formacións, como o propio PSG ou a Unión do Povo Galego (UPG) non concorreran aínda nun proceso electoral, polo que máis alá dos postulados ideolóxicos, significados polo franquismo, non se estabelecerán aínda no taboleiro democrático. Neste contexto, naceu Teima a finais de 1976. Á fronte da publicación estaba o xornalista Ánxel Vence, que foi director desde o primeiro até o último número. O cadro de persoal de redacción estaba integrado por, entre outros, Luis Álvarez Pousa, encargado da sección cultural; Víctor F. Freixanes, que escribía sobre a información do sur da Galiza; o escritor e xornalista Manuel Rivas, que exerceu de reporteiro; o xornalista Xosé María García Palmeiro, que contaba cunha publicación chamada 'Pobos Ibéricos'. Unha tese da Uvigo afirma que a prensa en galego era dependente da española até a chegada de 'Nós Diario' Gran incidencia de Teima na sociedade galega A primeira edición do semanario supuxo unha tirada de 17.000 exemplares, que para os seguintes números tivo que ser reducida, por motivos económicos, até os 10.000. Unha cifra, no entanto, bastante alta, considerando o contexto comentado anteriormente. De todos eses exemplares, eran mercados, de media, 80%, uns 8.000, segundo os cálculos que Ánxel Vence facía naquela época. Ademais, Teima chegou a contar con até 5.000 persoas subscritoras, outra cifra que mostra a importancia que tivo a revista na súa curta pero intensa traxectoria. Para os redactores, a revista foi un éxito, tanto no ámbito xornalístico como no lingüístico. A este respecto, Manuel Rivas afirmou que "chegaba a sectores que non lían usualmente en galego, o que demostra que a lingua non é barreira ningunha". O propio escritor tamén subliña que "Teima era lida, ademais de nos ambientes progresistas, no ámbito do poder". Nas páxinas de Teima entrelazáronse os contidos de información política e cultural. Os xéneros xornalísticos predominantes foron a reportaxe e a entrevista, que vertebran a estrutura de toda a publicación. Precisamente un dos episodios máis destacados da revista foi unha entrevista, aínda que non chegou a publicarse. Tal e como narrou en varias ocasións Luís Álvarez Pousa, "un día petaron na porta da redacción", que estaba situada na rúa do Horreo, en Santiago de Compostela, "e cando abrimos, era Manuel Fraga". O antigo ministro do Goberno franquista atopábase naquel momento no proceso de conformación e construción do espazo político co que remataría por concorrer aos comicios democráticos, Alianza Popular (AP). "Reaccionamos axiña e tres redactores, xunto co director, dispuxémonos a unha entrevista con Fraga", explica Álvarez Pousa. Finalmente, a entrevista non chegou a ser publicada, a pesar de estar maquetada, xa que o consello de administración de Teima tomou a decisión, encabezada por Xosé Manuel Beiras, de vetala. Xornalismo de investigación e de profundidade O xornal cubriu os principais fitos e acontecementos da época, desde a perspectiva do xornalismo de investigación e de profundidade. O xornalista Xavier Navaza foi protagonista dunha das principais descubertas que Teima levou ao papel: a orixe galega de Fidel Castro, fillo de Ángel Castro Agriz, natural da aldea de Láncara. Para Navaza, os profesionais que traballaron e colaboraron en Teima exerceron un "xornalismo valente", ao desenvolver prácticas que actualmente están máis "asimiladas", pero que na altura eran pioneiras, e, en moitos casos, estaban moi mal consideradas desde certos ámbitos da sociedade. Outra das pezas recoñecidas do xornal foi unha reportaxe que o xornalista Perfecto Conde elaborou sobre a rapa das bestas de Sabucedo, que o escritor e político Xosé Luís Méndez Ferrín incluíu nunha antoloxía editada por Castrelos sobre textos escritos en galego. Sen dúbida algunha, dúas das pezas máis importantes das publicadas en Teima, e mesmo nos xornais galegos da época, corresponden a Víctor F. Freixanes e Manuel Rivas. O primeiro desenvolveu un traballo de investigación exhaustivo para o xornal, que desembocou na elaboración e publicación da serie de informes Quen manda en Galicia?, un conxunto de textos no que o actual presidente da RAG explicaba e detallaba a estrutura de poder económica e política que existía no noso país. "Era sobre o poder real da Galiza, os empresarios, algo que nunca se contara até ese intre", sinalaba Ánxel Vence. En canto a Rivas, foi o encargado de cubrir e escribir sobre o conflito das Encrobas, cando a empresa enerxética Fenosa decidiu expropiar terras aos labregos e labregas para acceder aos xacementos de lignito que había na zona. O xornalista, que naquel momento contaba con dezanove anos, relatou nas páxinas da revista a actuación da Garda Civil contra a poboación de Encrobas e a resistencia da veciñanza. O final de Teima, o comezo dun xornalismo "atento" O final de Teima chegou en agosto de 1977, nove meses despois do seu primeiro número. 35 edicións dun semanario, afogado a nivel interno pola imposibilidade de conseguir anunciantes que evitasen o colapso económico da revista, e a nivel externo polas tensións existentes entre o PSG, a UPG e o Partido Comunista Español (PCE). Os dous factores confluíron para provocar a desaparición do xornal. O director do xornal sinala que "houbo problemas coa publicidade e certas empresas desmarcáronse e eu, retroactivamente, entendo a actitude dos anunciantes". Porén, a de Teima non foi unha traxectoria única. Outros semanarios nados en Euskal Herria, como Berriak, ou Arreu, en Catalunya, apareceron e desapareceron máis ou menos no mesmo período, afectados polas tensións internas e externas do contexto no que se movían. Se en algo coinciden os que formaron parte de Teima é que o semanario pretendía responder ás necesidades da sociedade galega posterior ao franquismo. O xornalista e investigador Luís Villamor destacou nunha conversa co Consello de Cultura Galega (CCG) que "a revista naceu nun contexto de especial demanda informativa, pola morte do ditador e en pleno proceso de reivindicación do autogoberno de Galicia, que arelaba cando menos non perder o paso a Cataluña e a Euskadi". A comezos de maio, e coincidindo coa Día da Liberdade de Prensa, o Consello de Cultura Galega anunciou que puña a disposición pública o arquivo completo da revista, dispoñíbel desde ese mesmo día, 3 de maio, na páxina web da institución. Desta maneira, súmase a un repositorio no que xa se atopa a edición completa d'A Nosa Terra e o proxecto "Repertorio de prensa da emigración" con cabeceiras de sociedades galegas na emigración. 45 anos despois, ese legado de Teima segue moi presente. En primeiro lugar, a través doutras moitas cabeceiras que, ao longo destes anos continuaron co traballo xornalístico e lingüístico da revista, pulando por exercer o xornalismo "atento" coas necesidades do país e da súa poboación. En segundo lugar, a través da traxectoria profesional de todos os que escribiron en Teima e que, lonxe de ver a súa carreira rematada coa desaparición do semanario, seguiron a medrar. Tanto fose no ámbito profesional –a maioría deles escribiron ou seguen a escribir nas principais cabeceiras xornalísticas do país— como no docente, onde Víctor F. Freixanes ou Luís Álvarez Pousa destacaron como profesores de Xornalismo para a Universidade de Santiago de Compostela (USC). Teima. Revista galega de información xeral supuxo un fito na historia recente da Galiza. Non só a nivel xornalístico, polo nacemento dunha publicación destas características nese período histórico. Tamén a nivel social, como mostra da modernización dunha sociedade que, farta de 40 anos de ditadura franquista, buscaba construír un camiño polo que transcorrer desde o silencio imposto cara á liberdade democrática. O xornalismo urxe transparencia na repartición de axudas da Xunta á prensa