Rosalía de Castro, na Coruña

O 16 de Decembro de 1861, Rosalía de Castro escrebe, desde Santiago, a seu home, Manuel Murguía, en Madrid. Infórmao da penosa viaxe e da chegada á Coruña á meianoite da véspera. As viaxeiras son ela, a súa nai e a súa primoxénita, Alejandra, nena de dous anos e sete meses daquela. A Coruña estaba, segundo a escritora, formosísima, cunha temperatura de primavera e un sol brillante, o que a tenta a ficar nela, pois Santiago é a imaxe da tristura, do frío e do silencio. A vida en ambas está igual de cara e as economías do casal e da nai non permiten "alegrías" de nengún tipo. "Si aquí [Santiago] me fuese mal, allá [A Coruña] me iba…", confesa. Lembremos, pois: dúas mulleres, nai e filla, coa pequena, en viaxe, soas, desde Madrid; economía apurada; non hai –nunca a houbo- casa de seu: sempre viveu de aluguer ou, temporalmente, cas do tío, en Lestrobe. Independencia, determinación, liberdade de movementos, amparo materno, escaseza económica. * * * En 1862, publícase na Coruña o Álbum de la Caridad, que recollerá o painel poético dos Xogos Florais celebrado nesa cidade o ano anterior, 1861, sob o patrocinio de José Pascual López Cortón. Chama a atención o non pequeno número de mulleres participantes, téndomos en conta o ponto de partida de calquer intervención pública feminina na altura. Entre elas, destaca a presenza de Rosalía de Castro, por dous motivos fundamentais: a lingua e o contido dos poemas incorporados. Eles son seis: "¡Mi madre!", elexía dedicada á súa proxenitora, datada en Santiago o 24 de Xullo de 1862; os outros cinco pasarán á súa obra inaugural, Cantares gallegos, publicada en 1863: "Adios que eu voume", "Castilla", "O caravel negro", "A romaría da Barca" e "¡Terra, a miña!". Correspóndense cos poemas numerados como 15, 28, 10, 6 e 17, respectivamente, na 2ª edición de Cantares… de 1872. Eis un mostrario significativo de temas recorrentes na poética da autora: a diferencialidade no sentimento amoroso home / muller; a emigración; a denuncia da galegofobia española; o protagonismo feminino; a defensa da patria galega e da súa cultura. Así se apresenta, ante os leitores coruñeses e galegos, a escritora novel. Eis as súas credenciais. Absolutamente rupturistas, no universo literario feminino e no conxunto dos escritores do seu tempo. * * * En Decembro de 1870, Murguía é nomeado Xefe do Arquivo do Reino de Galiza. Entre 1871 e 1874, moran na Coruña, no 2º andar do nº 3 da entón chamada Rúa Padilla, antes Príncipe (nomenclátor español, nos dous casos). Este cuatrienio correspóndese cun período histórico decisivo: Revolución de Setembro de 1868; monarquía amadeísta; 1ª República española; Restauración monárquico-borbónica, após o golpe de estado militar. Murguía, cesante. Traslado a Santiago de Compostela. Os ventos de liberdade e de apertura democrática non supoñen melloría da situación socioeconómica na Galiza. En 1873, legalízase e patrocínase desde o Estado a emigración que no país xa levaba dúas décadas, como mínimo, de sangría letal. Na Coruña, de por parte, nace a quinta filla do casal, Amara, no 17 de Xullo de 1873. Falecerá na mesma cidade no 28 de Decembro de 1921, con 48 anos, os mesmos que tiña a súa nai no mesmo transo. * * * En 1872, para alén da 2ª edición dos Cantares…, que xa citámos, aparece anunciada a publicación de Follas novas. Esta magna obra non se publicará até oito anos máis tarde, en 1880, mercé á editora La Propaganda Literaria, da Habana, de Alejandro Chao, o grande amigo de De Castro-Murguía, padriño da primoxénita de ambos. O fin da estadía coruñesa abre a que vai ser a derradeira década da escritora: unha verdadeira acumulación de dores; silenciamento e marxinación; dificuldades económicas que chegan a ser extremas… Neste cuadro, admira máis unha vez a enorme estatura da nosa compatriota. No medio e medio de todos os desterros, como ela propria afirma, é capaz de manter a máis firme dignidade persoal, a irrenunciábel independencia de criterio, o máis aceso patriotismo galego, a creación dun prodixioso Libro de Libros, cal é a obra mencionada, Follas novas, certificado definitivo da validade do galego como lingua escrita e literaria, cun repertorio temático galego e universal como nunca antes se ensaiara. * * * Nesta obra hai, polo menos, dous poemas que tocan de perto persoas ou acontecementos que teñen a ver directamente coa Coruña. É o primeiro "Na tomba do xeneral inglés Sir John Moore, morto na batalla de Elviña (Coruña) o 16 de Xaneiro de 1809". Está datado na Coruña, 1871, e dedicado "Á miña amiga María Bertorini, nativa do país de Gales". É o único poema que leva dedicatoria de toda a obra. Lóxico. Os dous primeiros Libros, "Vaguedás" e "¡Do íntimo!" están "dedicados" a ela propria, á escritora, nun exercicio de profunda e estremecente introspección e denuncia. O IV, "Da Terra", á súa patria; o V, "As viudas dos vivos e as viudas dos mortos", á emigración, con prevalencia das voces femininas do povo, as silenciadas decote. Sempre, cun esclarecido feminismo anti-individualista, anti-clasista, en fusión coas conxéneres da maioría social da súa nación, Galiza. Voltemos ao poema. El está situado no Libro III, "Varia", o que inclúe maior número de pezas, 41. Quen é a dedicataria? Mary Jones casara con Camillo Bertorini (de aí o apelido), exiliado italiano que foi dar ao País de Gales, onde se coñeceron e casaron. O casal instálase en Padrón, pois el é traballador da West Galicia Railway, a compañía ferroviaria inglesa construtora do tren Santiago-Carril, para favorecer a debida exportación de vacún galego ao Reino Unido. A residencia en Padrón e as afinidades electivas unen estas dúas mulleres, co terceiro vértice do triángulo ocupado por John Moore, escocés (Glasgow, 1761). Galiza, Gales, Escocia, en unión poética trinacional. O xeneral falece na batalla de Elviña, contra o invasor francés, e antes de morrer expresa o seu desexo de ser soterrado na Coruña. Así acontecerá. Repousa no Xardín de San Carlos, onde figura, no galego orixinal e mais en inglés, un fragmento do poema. Rosalía escrebe unha conmovida e conmovedora elexía-carta póstuma á memoria do galego de adopción, o que acompañou a loita dos nosos compatriotas na primeira década do século XIX, mesmamente a que significou, por auto-organización e auto-defensa, un sinal da necesidade de reaxir por nós mesmos. Velaí uns versos do final do poema: ¡Descansa en paz, descansa en paz, ouh Moore! / E vós que o amás, do voso honor celosos, / fillos de Albión, permanecei tranquilos. / Terra fidalga é nosa terra –tanto / cal linda Dios a quixo dar-; ben sabe / honra faser a quen merece honra, / e honrado así, cal mereceu, foi Moore. /Soio no está no seu sepulcro; un puebro / co seu respeto compasivo vela / polo estranxeiro a quen traidora morte / fixo fincar lonxe dos seus, i a alleos / vir a pedir o derradeiro asilo. Como se ve, hendecasílabos sen rima, nun avanzado aceno de innovación métrica, como requere a fluencia do sentimento. * * * O segundo poema consta de cinco partes e abre o Libro V. Titúlase "¡Pra A Habana!" e resulta ser a síntese, en peza introdutoria, do libro que encabeza. Semella imposíbel facer a crónica máis dolorida e, asemade, máis exacta do drama da emigración, nun formato poético, aliás, onde se combinan, en perfeita secuencia, crónica, razón dos feitos e da decisión fatal, diálogo, arenga, consecuencias internas do drama. Drama que comeza coa causa e acaba coa consecuencia. Eis o seu ecuador, a III parte: O mar castiga bravamente as penas, / e contra as bandas do vapor se rompen / as irritadas ondas / do Cántabro salobre. / Chilan as gaviotas / ¡alá lonxe…!, ¡moi lonxe!, / na prácida ribeira solitaria / que convida ô descanso i ôs amores. / De humanos seres a compauta línea / que brila ô sol adiántase e retórcese, / mais preto e lentamente as curvas sigue / do murallón antigo do Parrote. / O corazón apértase de angustia, / óiense risas, xuramentos se oien, / i as brasfemias se axuntan cos sospiros… / ¿Onde van eses homes?/ Dentro dun mes, no simiterio imenso / da Habana, ou nos seus bosques, / ide a ver que foi deles…/ ¡No eterno olvido para sempre dormen! / ¡Probes nais que os criaron, / i as que os agardan amorosas, probes! E o final, a parte V: Este vaise i aquel vaise, / e todos, todos se van. / Galicia, sin homes quedas / que te poidan traballar. / Tes en cambio, orfos e orfas / e campos de soledad, / e nais que non teñen fillos / e fillos que non tén pais. / E tes corazóns que sufren / longas ausencias mortás, / viudas de vivos e mortos / que ninguén consolará. * * * Recomendamos vivamente, claro está, a leitura íntegra destes poemas, como a de Follas novas na súa totalidade. Acompañamos a recomendación de dúas advertencias non menores. O grande estudioso da obra e da biografía de Rosalía de Castro, Francisco Rodríguez, subliña a necesidade de ler esta obra con atención á singularidade de cada un dos seus cinco Libros e, asemade, a todas as isotopías, as ligazóns que conectan uns e outros. Engadiremos, verbo do poema "¡Pra A Habana!", como doutros moitos da escritora, a precisión de non confundirmos voz autorial con voz de personaxe incluída no mesmo. "¡Ánimo, compañeiros! / Toda a terra é dos homes" non recolle a voz da escritora. É a do emigrante inminente, que se dirixe aos seus pares nunha sorte de manual de autoaxuda, de arenga de ánimo perante a viaxe forzosa. A escritora sabe de sobra que a emigración é mortal para a Galiza. Non cansaremos de enfatizar, aínda, o avanzo que supón o uso do galego na prosa inicial (dedicatoria e prólogo-ensaio): ninguén se surprendería se fose en español, sería o previsíbel e esperábel. Rosalía unifica verso e prosa no uso da lingua. * * * Rosalía de Castro volve á Coruña o ano do seu falecemento, en 1885, só sete semanas despois do mesmo, nunha operación indigna de apropriación indebida do seu nome e da súa transcendencia. Trátase da pretensa homenaxe póstuma organizada polo Circo de Artesáns o 2 de Setembro, organizada ad maiorem gloriam de Castelar e da estrea como oradora de Emilia Pardo Bazán. Murguía e fillos, ausentes. Non foran convocados. * * * Veñamos aos nosos días. En pleno centro da Coruña, nos xardíns dos Cantóns, reinan, nun percurso de poucos metros, o gran monumento alegórico (póstumo: 1916) dedicado a Concepción Arenal; a maxestosa escultura que representa a gloria de Emilia Pardo Bazán (inaugurada en vida dela, 1916); a estatua (1896) que representa, a tamaño natural, Daniel Carballo (1824-1889), deputado e empresario. Ula, Rosalía de Castro? A inmensa maioría de coruñeses e de galegos o descoñece. A súa estatua (1991) está na saída da cidade, nun lugar de non doado acceso, na parte baixa da estación de tren. Excéntrica, como excéntrica foi en vida e como así foi tratada. A cidade da Coruña, pois, ten unha débeda con tan ilustre compatriota, se non quer incorrer en falta de lesa galeguidade.