Personaxes e tradicións aínda por recuperar

Ano tras ano, as datas sinaladas no calendario festivo galego que conforman a celebración do Entroido, Entruido ou Entrudio -a variedade de nomes xa indica a súa riqueza- suman novas localidades. A nivel xeográfico esta festa celebrábase en todo o ámbito rural da Galiza, alén de que hoxe en día teña máis forza de identidade en determinadas comarcas. Até os anos 60, cando se deu unha forte emigración na xente nova, a súa presenza era moi importante, unha circunstancia próxima que favorece agora que, nalgúns casos, haxa facilidade para atopar persoas que o viviron. As zonas onde máis se perdeu o Entroido foron as de contorna urbana e na costa galega. Porén, a súa recuperación é posíbel por contar esta celebración cunha estrutura común e unha serie de ritos que se repiten, esa é a chave. Un exemplo é o caso da cidade de Vigo, que trouxo de novo hai uns anos ás súas rúas a figura do Merdeiro. Estrea do Entruido en Soutomaior Este ano será o da volta ao municipio de Soutomaior (comarca de Vigo) do seu Entruido tradicional por primeira vez en anos. A iniciativa partiu do novo Goberno municipal, que tiña entre as súas propostas a de recuperar esta celebración. O seu alcalde, Manuel Lourenzo (BNG), relata a Sermos Galiza que sempre souberon que alí "había unha tradición moi rica e de ritos con certo carácter diferencial" que desapareceron "ao romperse a cadea de transmisión xeracional". Nese contexto, decidiron contratar "un arqueólogo de referencia como Rafael Quintía para que traballara na zona e realizara unha proposta de recuperación". Tras tres meses de recollida de campo, este ano será a novidade aínda que a investigación continuará. "Para nós é un primeiro paso", admite. Neste caso, Quintía, a través da empresa Ab Origine, realizou entrevistas a persoas maiores que lembraban como era e as particularidades que tiña. "A base, como noutros, é ir correr o Entruido, basicamente con roupas vellas, enmascaradas e con varas para asustar a xente", explica Quintía a Sermos Galiza, "un rito petitorio de ir de casa en casa, bailando e recollendo pan ou o que houbera", engade. Esta actividade será a primeira da súa proposta e terá lugar o Sábado de Entruido e rematará cun xantar comunitario. "Un dos elementos fundamentais destas datas en Soutomaior era a corrida do galo, unha parte de xogo e outra do sacrificio do animal para rematar coméndoo con arroz cocido", refire Quintía. O antropólogo, estes meses, documentou esta tradición na parroquia de Soutomaior (nos lugares de Romariz, Val-Sobral e Comboa) e en Arcade (na Xunqueira). Soltaban o animal nun torreiro para ser perseguido tirándolle laranxas. Estaba acompañado por dous quiricos aos que perseguía a cativada. Para este ano, Quintía explica que "actualizamos a actividade e achegamos a figura dun galo para poder saír en procesión con el e a corrida substituirase por xogos de puntería e os quiricos por persoas vestidas para facer esa interacción". O festexo desta edición rematará en Soutomaior co Martes de Entruido cos Mecos satíricos e a fiada do Entruido. O primeiro elemento procede dos "enfrontamentos durante o ano entre persoas ou colectivos que se canalizaban nestas datas a través de bonecos de palla acompañados de versos satíricos que se deixaban na aldea", unha acción que volverá verse neste municipio. Por último, a maneira de feche, haberá unha fiada ou serán, "o último antes do Mércores de Cinza", tendo en conta que este municipio "é terra de boas pandeireteiras que aínda conservan os seus seráns". Entrudio farrapeiro na Gudiña Na Gudiña, na comarca de Viana, a volta da figura do que nesa zona denominan Entrudio foi o resultado da teima da asociación Os Torgueiros. A súa presidenta, Raquel Fernández, explica que tiñan constancia, polo que contaba a xente maior, que "nestas datas se paseaba un boneco, o Entrudio, feito con palla". Ademais, souberon que a xente "botábase entre ela borrallo que sacaban das cociñas, un elemento da festa que evolucionou até o emprego da fariña". A primeira saída realizárona en 2023, sen saber como respondería a xente. "Estamos arrodeados de municipios onde se conservou con forza e ao esmorecer o noso a xente desprazábase nestas datas", explica, "mais a reacción foi moi boa e conseguimos unha boa asistencia", engade. A recuperación partiu das achegas do etnógrafo Xosé Rodríguez Cruz e continuou con obradoiros para facer Compadres e Comadres. A festa tivo que adaptarse aos tempos e a figura central "non se pasea en burro como antes, empregamos un trono como nas procesións", relata Fernández. Se antes había un en cada aldea, agora comezan por mostralo na vila, nesta edición, este sábado 10 de febreiro. "Queimarémolo este mesmo día, tal e como se facía antes", conclúe. Os Baldreus de Silleda O municipio de Silleda (O Deza) conta desde o ano pasado cun novo Entroido. En xaneiro de 2023, logo de saber de que un ano máis non habería Entroido na vila, un grupo de veciñas e veciños con inquedanzas sociais e culturais, decidiron botar a andar unha proposta en principio sinxela e factíbel, mais que servise para recuperar a esencia do Entroido neste concello. Desde a asociación SIC Iniciativas Culturais, Xosé Filloy, relatan a Sermos Galiza que nese momento "en Silleda lembrábanse os Xenerais, unha figura que traballan na parroquia de Bandeira". Faltando poucos días para a celebración coñeceron a historia de Juanito, un home que vivía e traballaba coa familia Tábora, da confitaría, e que era coñecido en toda a vila polo entusiasmo co que celebraba o Entroido. Juanito, coma un Baldreu máis, traballaba duro desde un mes antes recollendo retrincos de tea e papel e, tamén como os Baldreus, vestía un sombreiro de palla engalanado con flores de temporada. Naceu así a figura protagonista deste Entroido que, como indica Filloy, "emprega vestimentas que se usan nos Entroidos e que consisten en ir colleitando pola casa vellas pezas de roupa, farrapos inservíbeis, pelexos de animais e mesmo adornos vexetais recollidos dos bosques próximos ás casas". Investigar ou crear Hai moitas maneiras de restabelecer o Entroido mais para o antropólogo Rafael Quintía pódense resumir en dúas: a través dun traballo de campo ben documentado ou creando máscaras novas. Como exemplo dos primeiros Quintía pon o Merdeiro de Vigo, documentado polo etnógrafo Xerardo Santomé, que está a divulgar a asociación cultural A Merdeira "partindo de que souberon como era a máscara e o que facía". No mesmo caso estarían os entroidos de Samede (aldea do concello de Paderne, nas Mariñas) ou o de Sande (en Cartelle, na Terra de Celanova). "Iso si, despois haberá adaptacións aos tempos actuais, como no caso da presenza de animais", para respectar o seu benestar, conclúe. En relación aos segundos, este antropólogo sinala que coinciden co "propio dinamismo da cultura". Apunta a que o propio Entroido "foi mudando cos séculos" e algúns dos novos conseguiron ter certo éxito. "É o caso da Pita de Eiroás, en Ourense, unha iniciativa moi divertida que sempre se explica como comezou, mais o triste son outros casos onde se inventan máscaras onde tiñan Entroidos tradicionais", lamenta. Procurar o rito, non a máscara "Oimportante é o rito", salienta Rafael Quintía. Recoñece en conversa con Sermos Galiza que en moitas ocasións pídenlle que recupere sobre todo máscaras a través das súas investigacións e estudos de campo. "Está de moda e é unha obsesión, cando igual non teñen e esa particularidade non lle quita valor", considera. "Certo é que procuran un signo de identidade, mais non ten sentido buscala coa idea que agora acontece de pasar a 'clonala' para facer desfiles, algo que nunca se deu", conclúe. Nas máscaras e nos personaxes do Entroido, ademais da estética, este antropólogo entende que é fundamental "saber o que fan, que días aparecen e quen as acompañan". A participación "é básica" polo que considera que "sen rito non hai Entroido".