María Fandiño: identidade e paisaxe

Moitas das inquedanzas que se teñen durante toda a vida nacen na infancia. De cativa María preguntábao todo. Era unha nena moi curiosa. Medrou no taller de costura da súa avoa no Baixo Miño e, mentres fedellaba, preguntaba o porqué das cousas. Como a maioría das nenas criadas no rural, parte do tempo estaba axudando na horta, no campo ou compartindo os traballos da casa coa familia. Aproveitaba eses momentos para indagar sobre como funcionaba o territorio: o sentido das colleitas ou das quendas de rego. Xa adulta, seguía sendo moi curiosa e decidiu estudar Arquitectura, unha carreira que combinaba arte e ciencia. Durante a súa formación houbo un punto de inflexión aos 20 anos, ao ter como mestres Plácido Lizancos e Pedro de Llano. Ela, xunto a outras compañeiras, estivo na montaxe dunha exposición sobre arquitectura popular. Grazas a este traballo deu resposta a algunha das preguntas que se facía desde pequena. Aprendeu desta forma como se relacionaba o mundo rural co territorio. Anos despois, ao comezar a traballar, levou unha gran decepción. Atopou unha nula sensibilidade por parte dalgúns arquitectos co territorio. Había quen deseñaba edificios e logo “colocábaos” en calquera lugar, alleos ao clima, ao territorio e á cultura local. Esta crise marcou outro punto de inflexión importante e levouna a trasladarse a Barcelona para estudar a carreira de paisaxismo. Alí seguiu aprendendo sobre o funcionamento do territorio e da paisaxe. Volve de vez en cando á casa para seguir dando respostas a aquelas preguntas que se facía de cativa. De tal modo, realizou unha investigación sobre a eira da súa avoa. Nesta, ao igual que no antigo mundo rural, a arquitecta (e agora paisaxista) atopou un universo complexísimo de relación do ser humano coa natureza e o clima. Logo de traballar en Barcelona decide volver e aplicar o aprendido na súa terra, tanto a súa formación académica, como a súa propia experiencia co territorio. A forma de abordar a paisaxe de Fandiño ten tanto unha compoñente ambiental como social. Cando ten que intervir nun lugar gústalle coñecelo a todos os niveis. A forma física e a historia, pero tamén a parte emocional. A paisaxista entende que os espazos son tamén da xente que os habita, polo que, antes de intervir, sempre fala cos veciños e coas veciñas. Destas reunións e mesmo dos encontros casuais obtén información que a axuda a traballar. Para intervir de forma respectuosa no territorio hai que coñecelo en profundidade. Cada lugar ten unha identidade, unha forma de ser, unhas características que o fai único, ou uns “patróns”, como lle gusta dicir á paisaxista. Moita desa identidade estase perdendo: “Cando se fai calquera tipo de intervención hai que ter en conta o contexto. Con actuacións descontextualizadas estase perdendo a identidade dos diferentes territorios, e con eles a cultura e a memoria. Se non as mantemos, vanse perder. Síntome parte desa xeración, a través do que me contaban as miñas avoas, que temos o deber de deixar testemuña das tradicións, do contrario vanse perder. En cada proxecto trato de que haxa algo disto”, afirma María Fandiño. Un exemplo da súa filosofía é a exitosa intervención Explanada do Horizonte. O proxecto consistiu na re-naturalización dun espazo en Portecelo (O Rosal, no Baixo Miño). O lugar estaba soterrado por unha explanada procedente da escavación da estrada. A paisaxista retirou a terra para recuperar a forma do territorio. No proceso descubriron grandes laxes soterradas que se mantiveron, como parte da memoria dos veciños. Os usos adaptáronse ao lugar. Así, van aparecendo espazos de xogo, estancias de encontro ou miradoiros, construídos mediante socalcos de pedra. De vagar, a natureza irá completando o lugar. Paisaxe da auga Non lonxe da explanada, ás beiras do río Folón, no concello do Rosal, encargáronlle a construción dun pequeno parque no medio do campo. A intervención no Campo Novo dialoga coa paisaxe empregando os mesmo patróns que este, neste caso, os socalcos. Os novos muros delimitan a zona de xogo, merendeiro, miradoiro e o aparcadoiro, pero destaca a construción dunha escaleira de pedra que parte o muro perimetral. Esta intervención é o resultado das obras. Nas escavacións atopouse un curso de auga, recoñecido polos veciños como a Mina da Olleira, e dada a súa importancia ambiental e social, o proxecto adaptouse a ela. Así, mudou a forma prevista e deste modo adaptouse o construído ao territorio. Baixando uns chanzos comunícase o parque co regato, presa e lavadoiro augas abaixo. Desta maneira, o parque, ademais de ofrecer un espazo de lecer, recupera parte da memoria dos veciños e pon en valor o patrimonio. Durante o desenvolvemento das cidades o habitual era modificar o territorio para adaptalo á construción. Este proceso deu como resultado cidades permeábeis e pouco habitábeis. A intervención na Picota (en Redondela), realizada por Fandiño, ten como fin reverter este proceso. A obra recuperou a rúa Picota e a praza da Fonte do Mouro. Substituíuse o espazo de aparcadoiro por un lugar de encontro para a cidadanía que ademais mellora a accesibilidade da zona. A nova praza enténdese como un gran xardín entre os edificios, mais cunha vexetación de baixo consumo, alimentada tan só coa chuvia. Os pavimentos empregados son drenantes, deste modo, as precipitacións fíltranse cara ao subsolo e non saturan os sumidoiros da cidade. A auga soterrada da fonte volve á superficie. A canle atravesa a praza ofrecendo, ademais dun lugar de lecer, un espazo onde volver ouvir a auga dentro da cidade. Identidade e oficios O desenvolvemento, tamén nas zonas rurais, deu as costas ao territorio. A praza do Campo, na parroquia de Burgueira, en Oia, tamén no Baixo Miño, era antigamente un espazo de encontro ao redor dun cruceiro. A demanda de aparcadoiro para o coche acabou por tapar todo con asfalto. A recuperación que realiza a paisaxista devólvelle o protagonismo ao cruceiro e a identidade como lugar de encontro. Traballou co saber dos artesáns: canteiros e ferreiros. Os canteiros colocaron o empedrado de granito en forma de abano, de tal modo recupérase o tradicional protagonismo do cruceiro. Inspirándose nas parras baixo as que a veciñanza pasaba a tarde á sombra, un “patrón” do lugar, Fandiño deseñou unha pérgola xunto cos ferreiros. Deste modo, establece un diálogo entre a cruz de pedra e a igrexa próxima. Como vexetación da pérgola plantou vide, ao igual que fai a veciñanza. O éxito da parra é tal que as veciñas e os veciños que acoden ao bar da praza emprégana de terraza e pasan a tarde á sombra da nova viña. Os canteiros tamén tiveron un papel fundamental na sinxela intervención de Fandiño na Igrexa de San Bartolomeu, no Rosal. O proxecto consistiu en mellorar o acceso ao templo, no que o a pedra é protagonista. Mediante grandes lousas marcou o camiño de acceso, e cun empedrado menor fixo as xuntas. O trazado segue a xeometría da igrexa e marca a entrada. Para o outro camiño de subida, a paisaxista deseñou unha escaleira pétrea que se apoia nas rochas do lugar. Segundo se ascende por ela, van aparecendo bancos para descansar na subida. Actualmente, a pedra recén posta contrasta coa igrexa e coa contorna. Co paso do tempo irán collendo unha pátina e escurecendo, até que se fundan coas rochas do lugar e coa paisaxe do Rosal.