García Barros volta á vida

Tras medio século do pasamento de Manuel García Barros xa podemos dicir que toda a súa obra literaria fica publicada, dado que nestes intres acaban de reeditarse as súas obras que era imposíbel achar, Enredos e Dos Meus Recordos, tras o labor de novas edicións e reedicións comezado en 2019. Arestora, nos andeis das librarías xa está ao noso dispor a totalidade da súa obra literaria. Manuel García Barros, Ken Keirades, foi un daqueles persoeiros semiesquecidos na nosa historia social de país, e moi especialmente para as nosas letras, algo que adoita ocorrer nas culturas minorizadas que, para que esa minorización sexa funcional a quen a provoca, adoitan considerar aqueles máis salientábeis persoeiros como os símbolos desa cultura, talmente coma se fosen uns cons visíbeis e os demais permanecesen so o nivel das augas, sen poder ser dexergados. Unha literatura sen que estes segundos cons se respecten e visualicen vai ser unha literatura fanada e, daquela, suxeita a unha minorización funcional interesada. García Barros foi un escritor e un activista sociocultural fundamental para comprendermos a cultura de noso, e non só pola súa valía, senón por ser un lonxevo que obrou de ponte intersecular e entre dous cumes literarios como foron o noso rexurdimento do XIX e o noso novo rexurdir que se produciu no primeiro terzo do século XX. A súa vida principia no último cuarto do século XIX (1876) nun medio rural que xa lle infundía a cada persoa un rol social e familiar dende a nacenza, un rol co que cadaquén nacía dependendo do sexo, do rango que tiña na familia da que formaba parte..., e, así, o ser cabeza de familia, pai, nai, emigrado... xa determinaba o seu futuro. Pero García Barros -véxase ao seu alter ego Alberte Quiñoi da súa novela autobiográfica- non foi un rapaz ao uso, nin posteriormente un adulto. Non se conformaba co que facían os demais, buscaba o porqué, e sempre pretendía non se domear ao preestablecido, socialmente falando. E aínda máis cando aos seus 18 anos se foi da casa por primeira vez a Vigo para cumprir o servizo militar, tres anos, e alí tomou fondo contacto coa cultura de noso e doutros países, coas imposicións sen razón, coa guerra... e ao retornar é moi consciente de que os seus obxectivos persoais de futuro distaban abondo dos que lle adheriran ao nacer (agricultura, obediencia...), e así foi como o xermolo da cultura e da loita ante as desigualdades sociais van ferver naquel máis que adolescente, incluído o antibelicismo que o acompañou de por vida, e xa con experiencia de vida. O agrarismo A realidade da situación do campo e do campesiñado non lle vai pasar desapercibido, o analfabetismo da época tampouco, xunto a aquela admiración que dende cativo profesara cara aos seus veciños parroquiais de Vilancosta, os irmáns Valladares, que ían ser determinantes no percorrer deste adolescente de vinte e poucos anos. E a partir de aquí vai estar omnipresente na realidade social do agrarismo que tomou corpo nos comezos de século, e tamén comezou a medrar nel o seu deber de ensinar, de educar até onde puider. Mais, de par de toda esta evolución de pensamento e de obxectivos, vai estar omnipresente nel o galeguismo máis profundo, que o acompañará até o seu pasamento. E como primeiro obxectivo seu estivo o da docencia. Matricúlase por libre na Escola Normal de Santiago, e en 1904 obtén o título de Mestre de 1ª ensinanza elemental. Primeiro obxectivo cumprido, de paso que xa andaba a voltas coa literatura, cos seus primeiros versos, que xa xurdiran da súa pluma a finais do XIX, publicados incluso na prensa de fóra. A seguir casou nunha parroquia lindeira (Callobre), e outro eixe fundamental: a familia. Inda que, tamén diante súa vai xurdir unha descoñecida experiencia: o xornalismo (El Estradense) onde poderá dar renda solta á súa pluma, que xa se vai amosar do máis irreverente, algo que o fará pasar un par de veces “os umbrais do cárcere”, que, en lugar de lle facer recuar a irreverencia, vaille facer sacar a relucir unha nova característica que o identificará: a de reaccionar con máis ímpeto ante os atrancos que lle irán xurdindo. Achégase ao agrarismo, e aí vai ser un verdadeiro abandeirado das loitas a nivel local e provincial, cos atrancos que lles ían aparecendo a estes comprometidos adaíles, pero “sempre loitando, loitando sempre”, como deixou escrito. As circunstancias lévano a ir pondo escola particular e tamén posteriormente de xeito interino, e sempre diante de todas as actividades docentes, musicais que lle ían xurdindo, sen deixar de lado ao seu dilecto campesiñado. Irmandades da Fala, Grupo Nós... e continúa inmiscido nos máis variados movementos culturais. En 1920 vai nacer na Estrada un novo xornal patrocinado polos emigrantes estradenses, El Emigrado, chegando a acadar case seiscentos números, onde o noso persoeiro vai aparecer como redactor-xefe, de par que participa con todo tipo de artigos de opinión, poemas, relatos literarios... Aquí será onde a súa pluma “sempre insubmisa e esgaravellante” vai acadar un alto recoñecemento, á par que suspicacias e problemas, que non o arredan. Salientábeis serán os seus cotiáns “Contiños da Terra”, que se foron facendo famosos, o mesmo que o seu autor, e de par nace o seu pseudónimo máis relevante Ken Keirades co que asinaba as súas “Rexoubas”, relatos satírico-sociais que amosaban unha fonda madurez tanto de pensamento coma de escrita. Cando xa conta algo máis de 50 anos, volve presentarse ás oposicións de mestre, acadándoas e demostrando de novo a súa omnipresente loita por acadar os obxectivos que se propuña. Trasládase a terras ourensás (Pepín-Castrelo do Val) durante dous anos antes de volver á súa terra. Tal e como xa amosara sempre, o seu era unha docencia experimental, descubríndose como un verdadeiro animador pedagóxico, algo que sempre exerceu até que lle retiraron o tan traballado título de mestre. Durante a República foi de novo un abandeirado do galeguismo e un comprometido loitador polo Estatuto de noso, e que, unha vez acadado, celebrou fondamente nas páxinas do xornal o profundo cambio que se produciu ao cambiar o berro “Arriba España” polo de “Terra a Nosa”. Mais, a pesar diso, a pesar de certos galegos desleigados que lle aprenden aos fillos o berro petulante de ¡Arriba España!, en vez do patriótico e baril de ¡Terra a nosa!, (...) a pesar de todos eses, e dos “imbéciles i-escuros” e dos malintencionados por sistema, ¡venciches, miña Terra!”. Mais, aqueles que tiveron que puntualmente agochar o primeiro berro, non o esqueceron, e tras o golpe de estado volveron facerllo escoitar, incluso acompañándoo co canón das pistolas falanxistas cando o sacaron da súa casa para levalo perante o poder establecido, do que librou de milagre, e, sobre todo, polo pagamento posterior dunha cantidade monetaria sufragada pola veciñanza estradense e a intercesión da súa afillada, María Martínez Otero, aquela muller que debeu de herdar a afouteza do padriño, e que anos despois creou unha potente empresa que inda hoxe segue a ser un símbolo estradense. Un ano despois destes feitos os causantes desta afronta a García Barros, e a outras moitas persoas da Estrada e bisbarra, foron levados perante o xuíz da Estrada, que daquela era Fermín Bouza-Brey, posterior amigo de García Barros. Do que non librou foi de que lle retirasen o título de mestre, que xamais lle foi restituído en vida, porque el nunca claudicou póndose de xeonllos, como fixeron ben outros, e sempre reivindicou a súa inocencia, porque só pesaba sobre el o delito de ser galeguista, que para el, dende logo, que non era tal. Do combate á estratexia A partir de aquí imos ter un novo García Barros, non menos combativo, pero si máis estratego, e a súa pluma deixou un chisco de lado o de esgaravellante, cando menos directamente, pero seguiu a ser igual de insubmisa até o seu pasamento, ou incluso ben máis, de par que, vendo a postura da Igrexa, o seu anticlericalismo foi medrando. E tamén pasou a desenvolver un novo rol: o de exiliado interior. Foi un verdadeiro elo comprometido coa diáspora, de par que acollía na súa casa a moitos que tiñan que andar fuxidos das gadoupas golpistas. Sempre foi consciente de que a sombra falanxista o perseguía, de aí a súa estratexia, máxime cando estaba plenamente convencido de que o exterior non ía permitir moita lonxevidade nos sublevados; pero segundo ían pasando os anos, esa ilusión ía decaendo ao ver como dos países de fóra pouco se podía agardar. A partir de aí García Barros vai acadar a figura que tanto o acompañou incluso cando se escribía cos seus grandes amigos (Otero Pedrayo, Bieito Fernández, Neira Vilas, Xosé Ramón Fernandez-Oxea, Sebastián Martínez Risco, Bouza Brey, Francisco Fernández Del Riego...): o dun labrego vixiante das súas vacas “cunha vara na man e un libro na outra”. A cultura sempre ao seu carón. Comeza a escribir compulsivamente: os seus artigos publicados so o título de A pluma insubmisa, a súa longa novela autobiográfica Aventuras de Alberte Quiñoi, artigos, poemas, relatos curtos... Mais, con toda a súa estratexia, non foi quen de se librar de volver pasar polo cárcere, xa que a ditadura tiña que lembrarlles a estes exiliados interiores, de vez en cando, cal era o poder establecido, e así, en 1955 foi procesado (simplemente por achar determinadas revistas na casa dun amigo) xunto con Domingo Lemos Suárez (o amigo, un carabineiro) e Francisco Fernández Del Riego por “un delito equiparado al de rebelión armada”. Con case oitenta anos, subsistindo dun xeito ben peculiar e..., intentando unha rebelión armada...! Un exemplo máis de como a ditadura intentaba manter a disciplina, inda que for de xeito figurado. Con todo, un par de anos máis tarde chegoulle unha das poucas alegrías que tivo dende o 36: o seu nomeamento como académico correspondente da Real Academia Galega, a proposta de Sebastián Martínez Risco, Leandro Carré Alvarellos e Manuel Banet Fontenla. Dende o 36, por moito que García Barros escribiu, só viu reeditados os seus Contiños da Terra (1952). O resto da súa obra xa foi de edición póstuma. E así será como Aventuras de Alberte Quiñoi, Enredos, Dos Meus Recordos, poesía, a obra de teatro Carta da Habana, artigos xornalísticos (Estampas desde o val), os seus tres extensos artigos comprometidos publicados como A pluma insubmisa... verán a luz a finais do século XX e en pleno XXI. “Ao final hai que se ir”, foron as súas últimas palabras, as palabras dun loitador galeguista de sempre, un home que sempre levou na súa lapela a liberdade, a cultura e a “emancipación do labrego”, e sempre a bandeira do noso idioma e da nosa Galiza. Hai un feito que sempre será unha ponte entre a vida -cando se redacta- e a morte -cando se executa-, e non é senón o testamento dunha persoa e o de García Barros di, no seu apartado segundo, antes de repartir os bens materiais, no referido ao legado inmaterial: Foi Galiza o obxecto e ilusión de toda a súa vida e a ela e á súa redención dedicou as súas forzas e a súa produción literaria. Por ela loitou e sufriu. Dende o máis íntimo do seu corazón deséxalle no futuro días de prosperidade e ventura. Manifesta que é membro correspondente da Real Academia Galega, e que usou na súa produción literaria espallada en moitas publicacións por España e ambas Américas, o pseudónimo de Ken Keirades, co que ademais do seu nome é coñecido Quen tras este legado lle podería negar a Manuel García Barros, Ken Keirades, un status propio, un lugar prominente na nosa historia social e cultural? Para cando un recoñecemento galego e universal para este home loitador, comprometido, indomábel, que tivo que sufrir en vida, e incluso despois, un esquecemento intencionado que o levou a que non puidese amosar o seu con propio emerxendo e abandeirando a historia do noso país? Se puidese existir a desculpa do seu anonimato literario por mor de que a súa obra permanecese na súa maior parte inédita, dende logo que xa esa desculpa vén de perder o seu peso total. Ken Keirades Moitas son as circunstancias que levan ao uso dun pseudónimo, e García Barros empregou abondos (“Ijotakaele”, “Eme”, “Magarza”... así coma o de “Fulgencio Tizón”, co que asinou os tres extensos e comprometidos artigos de posguerra publicados so o título de A Pluma Insubmisa) inda que o que maiormente transcendeu a carón no seu nome foi o de “Ken Keirades”, que empregou na preguerra para asinar uns artigos satírico-sociais titulados “Rexoubas”, publicados no xornal El Emigrado dende o número 116 (31-1-1924). Desde aquela vai ser o pseudónimo máis coñecido, chegando así mesmo a empregalo decotío na súa correspondencia persoal. O uso deste pseudónimo, así coma outros, tiña no caso de García Barros a función do ocultamento, porque abondos foran os problemas persoais que sufrira e daquela o recurso do pseudónimo, inda que soamente for temporal, acadaba o obxectivo do agocho da autoría.