Galegos en Mauthausen. Loitar contra o esquecemento

Mauthausen, construído en 1938 por presos do campo de Dachau a uns 5 km da cidade de Mauthausen, foi clasificado como o único campo de concentración de "Categoría III", isto é, coas condicións de detención máis severas, entre os campos de concentración da Alemaña nazi. Segundo o decreto oficial, Mauthausen estaba reservado para os prisioneiros "culpábeis de acusacións realmente graves, incorrixíbeis, asociais e convictos por causas criminais, isto é, xente en custodia preventiva, con poucas probabilidades de ser reeducada". Alí, os internos eran sometidos a condicións inhumanas, consistindo a máis infame en forzalos a subir pesados bloques de pedra polos 186 chanzos que conectaban a mina de granito anexa ao campo. Estes chanzos eran coñecidos como a "escaleira da morte". Estímase que desde 1938 até maio de 1945, cando as forzas aliadas liberaron os prisioneiros, pasaron polo campo unhas 199.400 persoas. Delas, crese que 119.00 morreron en Mauthausen e nos seus subcampos. Entre eles 208 galegos que non se atopaban na Galiza e cuxa memoria honra a historiadora Alba Garrido Fernández no seu libro titulado De Galicia a Mauthausen (Galaxia, 2023). Garrido dá conta das orixes, perfís socieconómicos e políticos dos galegos deportados aos campos de concentración, traballo e exterminio do réxime nazi espallados polo territorio europeo. Nalgúns casos, tamén se explicita o seu papel durante o conflito civil, trazando perfís comúns entre os prisioneiros, póndolles nome ás vítimas e humanizando, en definitiva, un detallado traballo de investigación histórica. "Intentei achegarme a eses camiños que seguiron aquelas e aqueles que tiveron que saír do país desde os primeiros momentos do golpe, e que non van rematar o seu exilio até a fin da ditadura, nalgúns casos. Noutros, tan sequera retornan", explica a autora a Sermos Galiza. "E escollín este tema tendo en conta o pouco estudada que está a historia dos campos de concentración aquí na Galiza, en comparación con outros contextos comunitarios como pode ser Catalunya, e en contraposición con ese exilio máis intelectual dirixido cara a América que está moito máis estudado", engade Garrido, facendo alusión a figuras como a de Daniel Rodríguez Castelao, Luís Seoane ou Florencio Delgado Gurriarán. De Galicia a Mauthausen nace con vistas a cumprir varios obxectivos. O primeiro deles, explica Garrido, é realizar unha análise tipolóxica (da orixe, do perfil socioeconómico, do seu papel durante o conflito civil, da filiación política, das tendencias de saída do territorio español...) dos 208 galegos que estiveron apresados nos campos do III Reich. "Buscabamos trazar perfís comúns entre as 208 persoas analizadas para comprender ese destino común que comparten", di. En segundo lugar, busca proporcionar unha base sólida sobre a que construír investigacións futuras. A construción de Mauthausen comezou en xullo de 1938 cun grupo de 300 prisioneiros. En outubro xa eran 565, maioritariamente políticos e "criminais comúns". En decembro de 1939, este número aumentara até 2.772 "criminais", "asociais", opositores políticos e obxectores relixiosos, un grupo que incluía tamén as Testemuñas de Xehová. Foi cara a 1940 cando comezaron a chegar presos procedentes do Estado español, unha das orixes máis numerosas de Mauthausen. Viñan dos campos de concentración franceses, os Stalags, das filas capturadas do Exército de Francia no que foran reintegrados ou da resistencia clandestina desartellada polo avance das forzas nazis. O estudo que Alba Garrido publica en De Galicia a Mauthausen desvela nos deportados galegos unhas características comúns ou bastante semellantes en base ao perfil social, profesional ou político que os levarán a saír do Estado español dunha maneira ou outra. Entre os 208 galegos que estiveron presos en Mathausen destacan maioritariamente os mariñeiros, labregos, carpinteiros, mecánicos, xastres ou mineiros. Aínda que Alba Garrido tamén atopou na súa investigación gardas de asalto, cabos de artillaría, enfermeiros, profesores, estudantes e incluso futbolistas. Os datos conseguidos Así e todo, aínda que conseguiron dilucidar algunhas das profesións destes reos, non son abundantes os datos cos que contaron para presentar un perfil global dos máis de 200 casos que coñecen. De 53 deles, Garrido dá a coñecer nome e apelidos, concello de procedencia, se se atopaban no país no momento do golpe de Estado, a profesión e a afiliación política de cada un deles. Con isto, podemos saber que 15 dos 208 que foron deportados aos campos de concentración nazis eran integrantes das Milicias Populares Galegas (MPG), o que leva a pensar que non se atopaban na Galiza en xullo de 1936. Tirando por dúas vías, Garrido precisa o perfil socioeconómico, político e profesional dos deportados: a través de casos concretos que mostran características comúns a un gran número deles, ou a través da canalización de certas especificidades que comparten unicamente un, dous ou tres casos. Un perfil moi común entre as persoas deportadas é o de homes orixinarios de aldeas galegas que se ven obrigados a abandonalas en busca dunha mellora económica, un motivo que explica que moitos deles non se atoparan na Galiza no momento do golpe. Esta é unha historia que comparten, por exemplo, Joaquín Balboa, orixinario de Estevesiños (Monterrei) e emigrado a Barcelona; Ramón Diz Rivas, de Vilaxoán (Vilagarcía de Arousa, O Salnés), emigrou a Euskal Herria; Macial Otero Abión, do Covelo (A Paradanta), afincado en Lisboa; ou Antonio Pérez, nado nunha aldea de Boborás (comarca do Carballiño) e emigrado a Francia. Outro perfil moi recorrente nos apresados galegos é o dun integrante dunha familia numerosa nunha aldea de Pontevedra que ingresa no servizo militar, sindicalista e republicano que, desde meses antes do golpe, non volverá ver a súa familia nin regresará á súa terra. É o caso de Ramón Muñiz Hermida, nado en Meaño (O Salnés), afiliado á UXT e profundamente socialista. Embarcou en 1935 como cociñeiro, momento desde o cal non volveu ver a súa familia. Logo do pronunciamento militar, Ramón e o seu irmán Manuel estaban en Sevilla, intentaron conseguir armas e foron detidos no cárcere novo da cidade. Con todo, Ramón fíxose pasar por un mariñeiro alleo a todo o que pasaba e esta argucia librarse do cárcere. Filiación política e sindical Destaca, non obstante, o caso de Ricardo Rodríguez Fernández, futbolista vigués de 26 anos seleccionado pola delegación galega para a Olimpíada Popular que ía decorrer en xullo de 1936 en Barcelona, un evento suspendido após o golpe de Estado. Durante a guerra formará parte da Garda de Asalto. Tamén Marcelino Pardal Pouso, militante das Xuventudes Libertarias e xogador do Racing de Ferrol, así como Antonio Cendán Rodríguez, ferrolán, e Adolfo Bregua Muriño, coruñés, que tamén destacaron pola súa habilidade neste deporte, e pola afiliación deste último, Bregua, ao sindicato anarquista. Neste sentido, Alba Garrido atopou na súa investigación 34 deportados con afiliación política (16% do total), observando unha forte tendencia á sindicación na CNT e na UXT e unha militancia política maioritaria no PCE. A Federación Universitaria Española (FUE), o Partido Sindicalista e as Xuventudes Socialistas Unificadas contaron tamén con deportados galegos procedentes das súas filas. En canto á idade, a maior parte dos 203 deportados dos que se coñece a súa data de nacemento, 61%, tiñan entre 10 e 20 anos no momento da proclamación do réxime republicano e entre 20 e 30 anos en 1940, cando comezaron a chegar a Mauthausen os deportados procedentes do Estado español. Arredor de 26% tiñan entre 30 e 40 anos. De refuxiados a prisioneiros Unha parte importante dos galegos que estiveron en Mauthausen e nos seus campos anexos non se atopaba na Galiza no momento do golpe de Estado. Aínda así, Garrido destaca a súa participación ou o papel que xogaron no conflito, dentro ou fóra das fronteiras galegas. Dos que estaban no país, 16 non se presentaron a filas, agochándose ou optando por desertar e evadirse a campo republicano. Non obstante, a maioría dos que se decidiron por esta vía fano como medio para evadirse ao campo republicano e non pola simple deserción, sinalando, di Garrido, "o nivel de politización que alcanzara a sociedade galega do momento que, como sabemos, procedía na súa maioría do rural". De entre os que non se atopaban na Galiza, 25 formaron parte do Exército Popular da República e, destes, como xa mencionamos, 15 estaban alistados nas Milicias Populares Galegas (MPG). A partir de 1939, son moitas as persoas que cruzan a fronteira francesa en busca de asilo nun Estado cuxa poboación se mostraba contraria á admisión de refuxiados por consideralos un perigo político e unha lacra social. A estadía dos refuxiados galegos en Francia pasará pola Compañía de Traballadores de Estranxeiros –por mandato gobernamental–, pola Lexión Estranxeira ou os Batallóns de Marcha de Voluntarios Estranxeiros (BMVE). Co estalido da Segunda Guerra Mundial e o avance de Alemaña sobre Francia, os nazis enviaron milleiros de soldados franceses capturados durante o conflito aos Stalags ou campos de prisioneiros de guerra. Entre os soldados franceses tamén había refuxiados galegos obrigados a formar parte da defensa de Francia. Dos Stalag serían, finalmente, deportados a campos de concentración da Alemaña nazi. Garrido tamén dá conta de galegos que se alistaron na Lexión Estranxeira, nos BMVE ou que participaron en actividades de resistencia contra a ocupación nazi, o que os conduce igualmente ao mesmo destino –para moitos, o último–: os campos de concentración do III Reich. Aquí vivirán as consecuencias de ter sido apresados no campo de concentración alemán coas peores condicións de toda Europa e algúns dos 208 falecerán nos campos sen chegar a ver liberdade de perto. Os que sobreviviron e foron liberados en 1945 vivirán unha "liberación amarga". "Non puideron regresar á Galiza porque aínda estaba vixente unha ditadura que os considerara apátridas no seu momento e que lle deu vía libre a Alemaña para facer con eles o que considerara", explica. A maior parte dos 208 tan sequera retornou ao país á morte do ditador en 1975. Historia, memoria e relato A terceira "pata" do traballo de Garrido busca estabelecer a "necesaria" diferenciación entre a Historia, a memoria e o relato político. "A finalidade principal da historia é o coñecemento e polo tanto a principal tarefa do historiador non pode ser xerar historias obxectivas fechadas; estas "verdades" teñen que estar abertas a un diálogo baseado en argumentos científicos", especifica a historiadora a Sermos Galiza. "A historia vai ser deformada e pode ser deformada baixo varios réximes, como aconteceu coa II República e coa historia da Guerra Civil. Algo moi presente na actualidade co ascenso de certos partidos que cuestionan a importancia ou non da Lei de Memoria e doutros que xa levan moito tempo asentados no poder", valora Garrido. "Atoparemos silencios e ausencias no relato sempre coa procura dalgún tipo de beneficio que nunca é o coñecemento. Este relato pode incluso chegar a constituírse como mito político, como o da reconciliación nacional promulgado durante a transición", engade. Finalmente, en canto á memoria, o principal camiño para achegarnos á Historia contemporánea é "a memoria entendida como fonte para o historiador". "O que nos temos que preguntar é quen constrúe ese relato ou os relatos do pasado que a día de hoxe están presentes na sociedade e con que finalidade sobre todo", cuestiona a autora. Os deportados preséntanse xeralmente como vítimas da Alemaña nazi, di Alba Garrido, "porque pórlles a etiqueta de vítimas do franquismo xa custa un pouco máis. Debemos reflexionar: son realmente suficientes as políticas de reparación económica e homenaxe?".