Do latín ao galego: O lento camiño da igrexa

Unha exposición en San Martiño Pinario (Compostela), que despois circulará por outras cidades do país, revela como foi o tránsito da igrexa desde o latín como lingua da liturxia ao galego: chegou con atraso, tivo obstáculos políticos da ditadura de Franco e de parte da xerarquía católica galega, e só saíu adiante coa mobilización da base galeguista cristiá e o apoio tácito do cardeal Fernando Quiroga Palacios. Chegada a data simbólica do 25 de xullo de 1965, o padre Seixas foi o designado polo propio Quiroga que lle pediu "fidelidade á nova liturxia e ao noso idioma". Ese día Otero Pedraio confesoulle a Seixas: "Levaba moito tempo pedindo a Deus que chegase este día, e chegou. Xa podo morrer contento". Primeiro hai que situarse no escenario anterior á celebración do Concilio Vaticano II, que explicaba o crego e historiador Francisco Carballo como "un movemento para superar o tipo de igrexa que viña da Contrarreforma. Notábase sobre todo en zonas de Francia e algúns países europeos. Xoán XXIII, que estivera en Francia, capta o fenómeno. Procedía ademais do mundo da historia da Igrexa e era sensíbel á necesidade de cambio". Os cambios non eran só nos usos da lingua, no abandono do latín e a mudanza de todo o ritual litúrxico, co crego dicindo misa de costas á xente. Para entender como se desenvolveu toda a peripecia de varios anos para "normalizar" o galego como lingua de uso na igrexa hai que esbozar a profundidade do que propuña o Concilio. Carballo, na entrevista que mantiñamos en 2002 con el para un libro de conversas situaba aquel tempo e as convulsións que producía: "No Estado español pedíaselle aos bispos unha ruptura, unha aplicación inmediata daquilo que consideraba o Concilio como desexábel, o non confesionalismo. Unha ruptura enorme: desde os visigodos! desde Constantino! Imaxinádevos o que isto supuña na organización eclesial. Outro aspecto é a liberdade relixiosa. ¡Pero se a Igrexa estivo condenando a liberdade de pensamento, de prensa e de conciencia todo o século XIX desde a Revolución Francesa!". Con este panorama a decisión de abandonar o latín e dar paso ás linguas propias foi un auténtico tsunami que desbordou o propio secretario da Comisión para a renovación da liturxia, Annibale Bugnini, que recibía peticións de todo o planeta. Vascos e cataláns preparáranse antes e xa tiñan textos traducidos mesmo desde tempos da República, pero aquí os bispos, ás primeiras preguntas dixeron que o idioma na Galiza era o español, e houbo que facer fronte a esa terxiversación inicial. Iniciativa social O mestre e escritor Silvestre Gómez Xurxo, vicepresidente de SEPT, a editorial galega que nutriu de textos todo este período de restauración e comisariou a exposición, explícao: "Víñase da liturxia en latín, na que o crego oficiaba de costas, completamente alleo á audiencia. O Vaticano, máis alá de aprobar o uso das linguas vernáculas, propuña estabelecer un diálogo coa comunidade cristiá, o que se denomina a participación pastoral. O rito seguíase en latín, aínda que ninguén o entendera pero era capaz de memorizar parte das rutinas que se repetían. Contra o que poida quedar na memoria, aquel non era un tempo de homilías dominicais, senón de sermóns. E os sermóns si se daban desde os púlpitos e eran en castelán pero non cada domingo, só nas festas e polo xeral non era o crego da parroquia, senón que buscaban algún crego relevante e que fose elocuente. O sermón habitualmente era de temas haxiográficos do santo do lugar, pero era habitual inicialos cunha boa parrafeada en latín para marcar autorictas". Os cambios promovidos polo Vaticano II na liturxia prodúcense axiña, cos cregos falando cara á xente, mudando diversas fórmulas tamén da confesión e vai entrando nos sectores máis abertos a idea de estabelecer un diálogo con base na Biblia, como explicaba Carballo "queríase fomentar un diálogo, unha memoria participativa. As experiencias foron múltiples e algunhas un pouco estrañas. A misa dominical segue sendo un fenómeno social, sobre todo en lugares onde non hai outros. A relixión integra socialmente e o valor relixioso ten máis valor hoxe que antes, cando había máis maxia e fetichismo, pero segue existindo sobre todo nas romarías ou nas devocións dos santos". Ese fomento de participación foi o que tamén permitiu que a idea inicial dos bispos galegos, entre os cales Ángel Temiño na diocese de Ourense representaba os máis activos conservadores, publicasen no Boletín Oficial do Arcebispado de Santiago (20 de decembro de 1964) unhas normas para uso da lingua vernácula no que só contemplan o español. Aí comezou un período de reivindicación pública no estreito marco de liberdade que se podía permitir en ditadura, con recollida de firmas e controversias públicas intensas, que se poden seguir no libro de Caamaño e Suárez, Pros e contras da liturxia en Galego. Historia dunha polémica (Sept, 1980). Até 1.200 firmas lle foron enviadas ao cardeal Quiroga, dun escrito promovido por Domingo Fernández del Riego, Xaime Illa Couto e Xosé Luís Fontenla Méndez. O fillo desta último, Xosé Luís Fontenla Rodríguez, encabezaba a Mocidade Galega Universitaria Católica, organización que traduciu ao galego o Misal inicial que usou Seixas na celebración de 1965. Fontenla Rodríguez foi moi activo na procura de sinaturas e escribiulle a todos os bispos galegos, mesmo a Guerra Campos, natural de Ames, que era auxiliar en Madrid. Nesa mesma fase de reclamación Alfonso Álvarez Gándara recibiu o Premio Fernández Latorre polo artigo "La Iglesia no habla la misma lengua que los gallegos". "Quiroga estaba atento ao que demandaba esa comunidade de base á que por outra parte pedíaselle que fose participativa. Aínda que non se garda documento de petición ao Consilium damos por suposto que el mesmo, co seu auxiliar Novoa Fuente, fixeron o escrito estando en Roma en 1967. O lóxico é que tardaran en responderllo tres meses, pero demorou até xaneiro de 1969, segundo todos os indicios por presións do Goberno", conta Gómez Xurxo. Presións políticas O investigador Santiago Prol, que ten estudado a fondo a figura de Quiroga, valora aquel momento crítico que vai de 1967 a 1969, "sabedor das presións retardadoras do ministerio de Exteriores, que non quería abrir unha fronte nova en Galiza e que xa tivera que aceptar a rapidez de cataláns e vascos, e dos sectores eclesiásticos máis inmobilistas, Quiroga Palacios púxose vindicativo. Entrevistouse con Bugnini, un paúl co que tiña moito trato, e co presidente da Comisión para a renovación da liturxia, o suízo Benno Gut. A esa xuntanza Quiroga foi con Guerra Campos, que estaba moi escorado cara ao integrismo. Quiroga quixo que o acompañara pero non que falara, pero seica o cominara a presionar, 'A ver home, bota unha man', seica lle dixo". 'O Misal galego' Para valorar a forte presión política que se exercía e que atrasou a decisión definitiva, hai que lembrar que no ano 1966 Quiroga Palacios era xa presidente da Conferencia Episcopal Española. En todo caso, Quiroga faleceu en 1971 e os seus arquivos persoais, que poderían dar novas luces sobre estes e outros aspectos da súa traxectoria, seguen sen acceso público, a pesar de térense feito xa os 50 anos que el mesmo considerou que debían permanecer fechados. Ademais da presión política referida, o atraso desculpouse coa versión oficial de que non había textos galegos en disposición. Ese tempo de transición foi o que aproveitou Xaime Illa para fundar SEPT, unha entidade constituída en 1965 que elaborou practicamente todos os materiais e galego que despois valida a Igrexa. O Misal galego (coa nova liturxia incorporada), sae do prelo en setembro de 1968, e foi un grande avance para as negociacións con Roma, onde había que presentar textos en galego. Co Misal de SEPT aprobado pola Conferencia Episcopal Española, o 7 de xaneiro de 1969 o Consilium aproba o galego como lingua oficial litúrxica da Galiza. E foi SEPT durante as seguintes décadas quen seguiu pulando por aportar documentos en galego que fixesen avanzar a roda da galeguización. Só neses anos 1967 e 1968 editaron Fichas musicais de cantos litúrxicos en galego: a Palabra de Deus: Os Evanxeos, de Manuel Espiña e Xosé Morente; Os Salmos, versión de Isaac Alonso Estravís (1967); as versións galegas das encíclicas Pacem in terris e Populorum progressio ou o Ordinario da Misa para os fieis, do que imprimiron milleiros de exemplares para facilitar as respostas dos fieis. Anos máis tarde foron tamén responsábeis de sacar adiante a monumental edición da Biblia en galego, da que xa chegaron en 2023 á cuarta edición corrixida, e que foi realizada directamente do arameo, o grego e o hebreo. A práctica do galego na igrexa hoxe Vitorino Pérez Prieto facía recentemente en Nós Diario o balance da situación da práctica real do galego na igrexa, "após o Concilio Pastoral de Galicia, que publica em 1976 um texto para a implantação do galego na liturgia em todas as parróquias galegas, e um documento dos bispos para que seja assim, véu o incumprimento desta norma, que se fez ano trás ano cada vez mais flagrante. O idioma da Igrexa galega, do sociólogo Daniel López Muñoz, no qual colaborei intensamente, diz que a começos dos 90 só 7% das missas dominicais em Galiza são em galego. Mais de trinta anos depois, a situação é muito pior. Na Corunha, cidade pioneira, não queda nenhuma paróquia em que se celebre cada semana a Missa em galego, salvo a que fazemos na Comunidade Cristã do Homem Novo". Nun rexistro máis esperanzador, Suso Carracedo (Salceda, 1972), titular dunha das máis importantes parroquias de Vigo, a do Sagrado Corazón na central rúa Rosalía de Castro, explícanos cal é a súa experiencia e o balance de mais de vinte anos de uso do galego, "de entrada dicir que nós no seminario de Tui xa nos formamos practicamente en galego, pola presenza e influencia como formador de Xulio Andión. A decisión do uso do galego depende as máis das veces do párroco porque a normativa diocesana suxire usar o idioma da maioría e en calquera caso manter presenza do galego. Aquí nós temos a catequese toda en galego, sen que houbera ningún problema nunca. Temos misa en galego os sábados e a dominical das 12, a que ten máis participación (a misa dos nenos) e na que os cantos son todos en galego. E coa nosa, nas igrexas máis vivas da cidade (Os Picos, Dominicos, Corazón de María), tamén hai nunha misa principal en galego. Das máis de 250 parroquias da diocese, en 50 hai presenza do galego. A maiores nós aquí todas as confirmacións son en galego e nas vodas deixo que decidan os que casan". A vontade de mudanza parece maior co novo arcebispo de Compostela, Francisco Xosé Prieto, que asistiu á inauguración da mostra de San Martiño. Pero se usásemos como termómetro as misas na cidade, a peregrinaxe do galego aínda tería moitas etapas por cubrir: de 56 misas semanais programadas en toda a cidade, apenas hai catro en galego, ningunha na catedral, onde durante varios meses ao ano hainas programadas a diario en francés, inglés e alemán.