Corenta anos do 'Can sen Dono'

Na próxima semana, o 8 de setembro, ás 20 horas o Museo do Humor Xaquín Marín de Fene inaugura unha exposición comisariada por Paco Oti, cun acto no que participan os responsables daquela publicación: Gogue, que fixo funcións de coordinación administrativa; Pepe Carreiro, que foi o seu director e Antón Mascato que era o editor da revista. Na memoria dos dous últimos ficou indeleble a súa peregrinaxe nos meses da primavera e verán de 1982 por varias notarías da provincia á procura de quen lle fixese o rexistro da sociedade en galego, ao que todos os visitados se negaron por "non termos precedentes nin protocolos de actuación nese sentido, total que máis vos dá…" ata daren con Alfonso Zulueta, que non só llo fixo, senón que renunciou a cobrarlles a minuta en sinal de empatía do vello notario galeguista co atrevemento daqueles mociños que decidiran que a lingua galega sería irrenunciable, non só nos contidos da revista, tamén no resto da documentación interna o que, ao cabo, causou varios problemas administrativos na Xunta de Galicia e no Ministerio de Información, que lles requiriron en varias ocasións as traducións dos escritos presentados á lingua española para dar continuidade aos expedientes, cousa que nunca fixeron, quedando no ar, sine die, algún dos procedementos burocráticos. Can sen Dono foi concibida por Pepe Carreiro, quen a presenta contra a fin de 1982 no I Congreso do Humor que se celebrou no Castro, a convite de Isaac Díaz Pardo, no que fixo de coordinador Xesús Chichi Campos. As sensacións do acollemento da idea polos promotores da revista naquela xornada non foron satisfactorias polo que deciden tirar adiante sen contar coa axuda de ninguén do grupo Sargadelos /O Castro. Uns meses mais tarde, en maio de 1983, presentaban o primeiro número, o cero, cun custo no quiosco de 100 pesetas. A resposta da xente foi alentadora, fontes da distribuidora (Carballa, de Vigo) declaraban que venderan máis exemplares que todas as outras revistas estatais de humor, xuntas (El Jueves, El Papus…); unha tendencia que foi medrando e que fixo que o medio non tivese problemas económicos para sosterse no tempo. Desde o primeiro número estiveron na grella da publicación os máis destacados humoristas gráficos e literarios da época: Fernando Quesada, Froxán, Xaquín Marín, Lalo Vázquez Gil, Fran Jaraba, Xesús Campos, Xosé Lois, Fragoso, Calros Silvar, Ferreiro, Siro, Lola Blázquez, Victorino Tizón, Ramón Trigo, Kukas, Xan Carlos, Méndez, Xosé Guillermo, Manoel Gulín, Paco Oti e por suposto Pepe Carreiro e Gogue; e varios dos que se van ocupar dos textos humorísticos literarios como Iglesias Viqueira, Picho Suárez, Vial, Xosé Fernández Ferreiro, Xoán Tapias, Manuel Blanco Rivas, Montesinos ou Antón Mascato… facéndoo con pseudónimo varios dos colaboradores literarios como Víctor Freixanes, Gustavo Luca ou Xosé A. Perozo, porque seica lles outorgaba un plus de liberdade co que "non teño que convidar a ceas de desagravio a quen, por mencionalo, sente que o maltrato" (Freixanes). Nunha entrevista emitida na TVG, en 1985, sendo presentador Xosé Luís Rei Núñez, e na que participaron Víctor Iglesias Viqueira, redactor de Faro de Vigo e humorista literario; Xaquín Marín, Antón Mascato e Chichi Campos, este afirmaba que "Can sen Dono é unha revista que marca un tempo novo, sobre todo no que se refire ao humor literario, non tanto no gráfico, que tamén. Supón o refuxio dunha xeración que emprega o humorismo escrito para dicir as cousas de maneira diferente, nova, sen tradición no humorismo galego, que si ten o gráfico. Xentes que procuran alternativas formais para, desde o satírico, seren máis eficientes nas novas mensaxes e, sobre todo, nas súas críticas que son pura sátira; para faceren as súas críticas á nova política que fan os mesmos que uns anos antes facían política colaboracionista coa ditadura e que agora, no seu novo estatus, senten a necesidade de protexérense dos aguillóns dos humoristas… Eses estamentos con nova aparencia teñen que aturar que este último recurso do humorismo literario sexa eficiente nas súas duras críticas a estamentos non criticables, ou dificilmente criticables… Eis o gran valor desta revista , esa é a modernidade radical do Can sen Dono". A revista, por dentro No referido á organización interna, Pepe Carreiro, encargouse das relacións cos humoristas gráficos, a dirección e a maquetación da revista; sendo Antón Mascato quen atendeu a rede de humoristas literarios e foi o responsable do traballo de edición e impresión que se fixo en diferentes obradoiros gráficos de Galicia e Euskal Herria (Alfer, de Vigo; Lomba da Guarda; Deia de Lizarra, en Nafarroa...). Tendo Gogue a encomenda dos labores administrativos. Co pasar do tempo sumouse ao núcleo directivo, o daquela secretario do Concello de Salvaterra de Miño, Xosé Alberte Suárez (Picho Suárez), promotor da Sociedade Cultural do Condado, que logo tería a encomenda de organizar, como extensión do Festival de Poesía no Condado, os Encontros de Humoristas celebrados nos anos 1983 a 1987, nas Covas de Dona Urraca, en Salvaterra e no Castelo de Soutomaior, sendo alcalde o nacionalista Fernando Pereira, e onde Can sen Dono organizou dous meses despois do falecemento de Xesús Chichi Campos (en marzo de 1991) unha exposición de homenaxe que titularon "Xesús Campos, referencia urxente". Das entrevistas, sempre nas páxinas centrais, encargouse Antón Mascato. Na cuberta daquel primeiro número, con debuxo do cantante dos The Refrescos ("Vaya, vaya, aquí no hay playa") o vigués Bernar Vázquez, e outro de Fernando Quesada, humorista gráfico, colaborador de Faro de Vigo e funcionario de Alfándega; tamén se publicou un solto que chuzaba no escritor Carlos Casares por un episodio acontecido nun congreso de escritores no Mosteiro de Poio, derivado da súa afección a vestir camisón para durmir que, esquecido no seu cuarto, foille devolto ben embrullado polo abade superior non a el, senón á única muller participante no congreso e hospedada no Mosteiro, con palabras censoras "señora aí lle vai o camisón que deixou esquecido no cuarto do señor Casares", a escritora alporizada rexeitouno con rotundidade asegurando que non era dela e que ela durmira no seu cuarto, en absoluto no cuarto de Casares. Foi aquela a primeira ocasión na que houbo que apelar ao sentido do humor para evitar que a xenerosa publicidade de Editorial Galaxia se vise ameazada. Outras das publicidades recorrentes eran as de Sargadelos, Viña Costeira, a Deputación de Pontevedra, Xerais, a Caixa de Aforros de Vigo e fundamentalmente, reservando a contracuberta, a empresa de xogos recreativos Príncipe 22, que contaba cun anexo de tenda de xoguetes sexuais e teimaba en que se lle dese outra páxina publicitaria para estoutro negocio co compromiso de financiar a totalidade dos custos da publicación. Despois de debatelo en consello de redacción, decidiuse que "moitas grazas pola oferta xenerosa, mais non é posible, porque dese xeito o Can pasaría a ter dono" resposta de cortesía mediante "carta certificada con acuse de recibo". O entusiasmo sincero do dono destes dous negocios levouno a ser un máis entre os colaboradores literarios que asinaban textos humorísticos: neste caso asinando como Vial e publicando os seus "Contos da boa pipa". A segunda persoa damnificada cos atrevementos da redacción do Can sen Dono foi a escritora e feminista María Xosé Queizán, a quen lle dedicaron a entrevista co pintor Laxeiro na que este tiraba do seu humorismo trasnoitado que seguramente resume ben o titular da mesma: "Laxeiro: Non rematei maricón de casualidade". A idea era que a persoa á que se lle dedicaba a entrevista publicada fose a seguinte persoa en ser entrevistada, mais desde a primeira hora non foi posible. Queizán non concedeu a entrevista e acusou á dirección da revista (non a Laxeiro) de seren "machistas insufribles" no seguinte número a entrevista foi a unha "inventada" Merry Gurbegkian (que apareceu retratada con fotos que son en realidade da escritora portuguesa Natalia Correia, muller de forte carácter e que pasaron como veraces tanto o texto como as imaxes); foi pois unha irreal entrevista a unha falsa líder feminista da Bretaña, que se titulaba "Coñezo a bastantes homes que cagan subíndose á taza". Foron moitas as intervencións arriscadas, tanto nos debuxos como nos textos, que seguramente hoxe non ultrapasarían o politicamente correcto, sen irmos máis lonxe a que se lle fixo a Ramón Piñeiro na súa mesa camilla. Sorprende aínda hoxe que fose considerada unha publicación contraria (que o era) ao novo réxime da Transición política, moi enxalzado na época, resultante da ditadura franquista. Tanto Xaquín Marín como outros colaboradores recibiron advertencias dos medios nos que colaboraban polo "exceso de liberdade coa que se exprimían no Can sen Dono". Incomodidades dos xornais que facían seguidismo do lavado de cara dos antigos dirixentes do "Movimiento". Varias persoas do mundo político e algún propietario de medios amagaron con iniciaren procesos xudiciais se non se corrixía a tendencia a criticalos, ao que nunca fixeron o menor caso os dirixentes da revista como ben sabe Carlos Luís Rodríguez en acción, convencidos de que o "humor salta por riba das barreiras, sendo unha estratexia intelixente para canear a censura e as tentativas de silenciarnos" (Chichi Campos). Esclarecedoras son un par de frases collidas dunha entrevista cos directivos da revista: "Reprimir a un humorista, pretender reprimilo, é tan grave como tentar afogar a intelixencia, son a conciencia crítica da sociedade" (Antón Mascato); ou Pepe Carreiro afirmando que "nós facemos humorismo para non ter que poñer bombas, pasámolo moi ben facendo a revista e seguramente temos mellores resultados que colocando petardos". 28 números De 1983 a 1989 editáronse vinte e oito números nos que foi modificando tanto o formato, variaba de revista impresa en papel offset e formato A4 a xornal en papel prensa ou offset e formato tabloide, sen que nunca soubesen, nin o público nin os asinantes, como sería o número seguinte. Sen periodicidade fixa, cada revista era diferente da anterior, o que as fai inencadernables; non eran as únicas variacións decididas polos seus responsables, os números extraordinarios que lle foron dedicando ao Humor histórico, á Fosa Atlántica, á entrada na OTAN, á aterraxe do Papa Wojtila, á primeira vitoria electoral de Fraga que titularon "Fixémola boa!!" ou á guerra de Irak, foron saíndo con variacións notorias de formatos, papeis, tintas de impresión e a numeración non correlativa a mantenta, pensada para sorprender aínda máis ás persoas que agardaban unha regularidade formal que nunca quixeron darlle á revista os "donos do Can". Foi Can sen Dono un medio de comunicación que achegaba aire freso, vocacionado en "abrirlle as fiestras ás colaboracións hipercríticas" (Picho Suárez) en materia política e cultural, un medio efectivamente moi marcado pola intervención política; nos anos finais da súa edición, moitas das agullas das diferentes colaboracións ficaron espetadas na personaxe dun presidente da Xunta con pasado falanxista e ditador ao que nunca "branquexaron" máis ben ao contrario, foi tratado como a figura do Meco no entroido rural, porradas, chanzas e queima final. O que non foi obstáculo para que Fraga Iribarne resultase máis duradoiro en San Caetano que a revista nos quioscos… "por un simple erro de cálculo, nós eramos de letras" (Nacho Hortas). Seguramente, entre outros méritos, sexa o de acadar a visibilidade dunha longa ristra de humoristas gráficos e literarios á que se foron achegando colaboracións de xente nova como Nacho Hortas, Gonzalo Vilas, Xoán Tapias, Xosé Ramón García, Philipot, Rocamadour, Evaristo Pereira, Cibrán Rivas, Alberto Avendaño, Darío Xohán Cabana, ou Luís Chacón… Can sen Dono conseguiu unificar os profesionais que non tiñan un lugar onde publicar as súas obras cunha mínima regularidade, "concentrando e incentivando a produción, consolidando unha profesión e espallando un novo modo de expresión: o do humor gráfico e literario", como destaca Paco Oti nun texto para a exposición de Fene, ao que lle acrecenta "Can sen Dono sería unha realidade en 1983, naquel ano no que vería a luz o seu número cero que sairía á rúa con dirección de Pepe Carreiro, edición de Antón Mascato e coordinación de Gogue; polo que neste 2023 cúmprese o corenta aniversario do seu nacemento que nós (O Museo do Humor Xaquín Marín de Fene) queremos celebrar con esta exposición na que, ademais dalgúns debuxos orixinais, poderemos ver o proceso de edición a través dalgúns materiais cedidos pola Biblioteca Xeral da Xunta de Galicia onde están depositados pola man de Antón Mascato, xunto con outros que foron cedidos por Can sen Dono e o seu editor ao Museo de Fene".