Castelao editado e reeditado en China

Como é sabido, os álbums elaborados por Castelao durante a guerra civil española foron publicados por primeira vez xa mentres durou a mesma. Así, dous deles editáronse en Valencia: Galicia mártir, a cargo do Ministerio de Prensa y Propaganda do goberno republicano, en febreiro de 1937, cunha segunda entrega en Ediciones Españolas do mesmo ano, e Atila en Galicia, a cargo da Sección de Información, Prensa y Propaganda do Comité Nacional do sindicato de tendencia anarquista Confederación Nacional del Trabajo (CNT), en xullo da mesma anualidade. Posteriormente, en Nova York, editouse Milicianos, concretamente en agosto de 1938, a cargo da Frente Popular Antifascista Galega, formada en Estados Unidos para apoiar a causa republicana entre a comunidade galega alí establecida. América acolleu tamén algunhas outras edicións destes álbums, tanto durante a contenda como despois dela, xa que, obviamente, a súa publicación mentres durou a ditadura franquista era imposible en España. Agora ben, tan formidables e eficaces debuxos de denuncia da barbarie fascista en Galicia non só interesaron na España republicana e na América inmigrante, onde existían comunidades galegas na emigración e no exilio, senón tamén noutros países ben alongados xeográfica e culturalmente de Galicia, como a Unión Soviética, onde se expuxeron, ou China, onde se editaron varias veces. Precisamente dende China acaba de chegar ás miñas mans, en completo estado, a primeira edición de Atila en Galicia, publicada en 1940, co título de Xibanya de kunan, que significa "O sufrimento de España", publicación que non me consta que exista en ningún dos repositorios de bibliotecas e arquivos de Galicia, Europa e América consultados e aos que tal álbum podería ter chegado. O éxito da miña adquisición débese á axuda prestada pola profesora Zhou Wei, namorada de Galicia, a quen coñecín hai doce anos sendo ela alumna da Universidade de Santiago de Compostela, pero coa que continuei colaborando dende entón, pois traduciu ao chinés un poema meu para a edición plurilingüe de A cabeleira e posteriormente unha especie de haiku do poeta José Ángel Valente para o vídeo Valente en recital políglota, que ademais recitou, musicou e gravou. Oito décadas nunha libraría Significativa e borgesianamente, coñecémonos cando Zhou Wei me visitou na Cátedra José Ángel Valente de Poesía e Estética, que dirixo na Universidade de Santiago de Compostela, co fin de que lle presentase á viúva de Jorge Luis Borges, María Kodama, de orixe oriental, a quen eu ía introducir como conferenciante na Cidade da Cultura, pois tiña moito interese polo escritor arxentino e as súas conexións con Oriente, como logo demostrou escribindo un artigo sobre a gran proxección do autor de O Aleph en China. E, como nun conto bibliodetectivesco de Borges, logrou, non sen dificultades de toda índole, localizar e conseguir para min un exemplar de Atila en Galicia nunha librería de vello chinesa a punto de ser liquidada, onde o álbum de Castelao xaceu durante máis de oito décadas nunha labiríntica acumulación de miles e miles de libros digna do relato "A biblioteca de Babel". E tamén dignas dun conto de Borges foron as premonitorias correspondencias jungianas que parece revelar o feito de que Zhou Wei e mais eu nos coñeceramos precisamente na Cátedra Valente, onde se custodia toda a biblioteca e todo o arquivo do universal poeta ourensán admirador de Castelao, legado onde se atopa o único exemplar que me consta que exista en Galicia da primeira edición absoluta de Atila en Galicia, a da CNT de 1937. Así, unha ducia de anos despois do noso frutífero encontro galaico-chinés, agora será posible expor xuntas e irmandadas, grazas a esta hispanista e por primeira vez, as dúas edicións princeps española e chinesa de Atila en Galicia. Edicións e reedicións de Castelao en China Agora ben, o álbum acabado de conseguir non foi o único de Castelao editado en China. En efecto, o primeiro foi Galicia mártir, editado en Cantón en abril de 1938 co título de Xibanya de xue, que significa "O sangue de España". A solidariedade antifascista levou un exemplar de Galicia mártir a China, onde causou sensación e foi editado en chinés, xa ao ano seguinte de ser publicado en Valencia, por iniciativa do escritor e editor anarquista Ba Jin. Non por casualidade, un exemplar desta primeira edición chinesa atópase no Centre International de Recherches sur l'Anarchisme de Lausana. Mais cando o exército xaponés invadiu China, Ba Jin decidiu fuxir a Shangai, onde outra vez por solidariedade libertaria descubriu Atila en Galicia, o álbum publicado pola CNT, que inmediatamente traduciu e editou en 1940 co citado título de Xibanya de kunan, ou sexa "O sufrimento de España", perseverando en espallar a denuncia das atrocidades fascistas en Galicia, ás que converteu en metonimia das de todas as comunidades asoballadas polo franquismo. Agora ben, a fidelidade editorial a Castelao de Ba Jin non se detivo con estas dúas edicións urxentes de primeira hora, senón que volveu publicar as dúas obras xuntas, engadindo título e versión en italiano, como Xibanya de xue (Il sangue di Spagna), en 1948 e 1949, e, tamén conxuntamente, pero de maneira monolingüe, en 1951, as dúas últimas xa mentres se establecía o comunismo en China. As edicións bilingües en chinés e italiano de 1948 e 1949, debidas á editorial Ping Ming (Edizioni di Propaganda) de Shangai, aparecen realizadas "A la cura de Li Pei Kan", que, en consecuencia, é quen traduce ao italiano un "Portico" xeral, que reproduce o colofón orixinal de Atila en Galicia do Comité Nacional da CNT. Nel reivindicábanse, en castelán, as vítimas do fascismo en Galicia: "Campesiños, obreiros, intelectuais, homes e mulleres de todas as tendencias, que encontrastes a morte a mans da barbarie desenfreada, que caestes baixo o galope do cabalo de Atila, solto e desbocado na Galicia martirizada". Tras este limiar, reprodúcense as vinte estampas de Galicia mártir e Atila en Galicia, substituíndo os pés manuscritos en galego de Castelao pola súa tradución ao italiano, lingua na que tamén aparecen os breves prefacios que o autor puxera en ambas obras, nestes dous casos así mesmo traducidos ao chinés. Mais a principal novidade é que nas páxinas pares dos álbums, que nas versións orixinais están en branco, nestas edicións contan con escritos explicativos creados directamente en chinés polo referido Li Pei Kan. Tres exemplares da edición de 1948 poden atoparse na Biblioteca Pública Arús (fundada polo escritor e filántropo masón Rossend Arús i Arderiu en 1895, especializada en masonería, movemento obreiro, anarquismo e todo o relativo a Sherlock Holmes), un deles doado polo dirixente anarquista Diego Abad de Santillán, mentres que, por similares conexións ácratas, consérvase outro exemplar no Centre International de Recherches sur l'Anarchisme de Lausana. Mais existen tamén exemplares da edición italo-chinesa de 1949 e da monolingüe en chinés de 1951 nas mans do ensaísta e tradutor galego Henrique Harguindey Banet. E non deixa de ser abraiante que, aínda no ano da morte do xeneral Franco, 1975, fose publicada unha nova edición da versión italo-chinesa en Dwarf Publications, de Hong Kong, así mesmo conservada no Centre International de Recherches sur l'Anarchisme de Lausana, cuxa colaboración nesta investigación agradezo na persoa de Linus Kessler, así como a do CIRA homólogo de Marsella na de Felip Equy, ambos documentalistas libertarios. A edición de 1975 demostra que, dende a mesma guerra civil española ata a fin da ditadura militar resultante, a cultura chinesa foi solidaria coas vítimas da represión franquista. O gran escritor e tradutor anarquista Ba Jin Li Pei Kan (antropónimo que agora adoita transcribirse como Lǐ Yáotáng) é o nome oficial do célebre escritor e tradutor chinés que dende que estudou en Francia nos anos vinte asinou co pseudónimo de Ba Jin (daquela transcrito en francés como Pa Kin). Este prolífico e importante autor viviu case todos os avatares do século XX, pois naceu en 1904 e morreu en 2005 aos cen anos de idade. Ademais, traduciu ao chinés autores tan relevantes como Zola, dende o francés, ou De Amicis, dende o italiano. Tras morar en Francia dende 1927, retornou en 1929 a China, onde viviu o resto da súa vida, coa excepción dunha tempada pasada en Xapón entre 1934 e 1935. Na súa mocidade fíxose anarquista e de feito dise que o seu pseudónimo foi composto coa primeira e coa última sílaba dos apelidos dos anarquistas rusos Bakunin e Kropotkin. Ademais, nesa época considerou a anarquista rusa Emma Goldman como a súa "nai espiritual" e mantivo correspondencia con ela, co tamén xudeu ruso Alexander Berkman, co polígrafo austríaco Max Nettlau e con Bartolomeo Vanzetti, o anarquista italiano que sería tan inxustamente executado xunto ao seu conterráneo correlixionario Nicola Sacco nos Estados Unidos. Traduciu ao chinés anarquistas rusos (Kropotkin, Berkman, Emma Goldman), franceses (Proudhon, Reclus, Émilienne Morin), italianos (Malatesta, Sacco, Vanzetti) e españois (Diego Abad de Santillán, Federica Montseny, Juan García Oliver). Expuxo as súas propias ideas libertarias en 1930, no libro Do capitalismo ao anarquismo. Dende 1936, apoiou activamente a revolución anarconsindicalista española e publicou traducións de obras comprometidas con ela. Ademais, apoiou a causa republicana antifranquista contra o fascismo editando obras solidarias con ela, como os ditos álbums Galicia mártir e Atila en Galicia de Castelao. Simultaneamente, dende 1937 participou na resistencia contra a invasión xaponesa de China. Tras a proclamación da República Popular Chinesa en 1949, obtivo grandes recoñecementos e responsabilidades institucionais, honras soamente interrompidas durante a Revolución Cultural, pois tras ela foi novamente homenaxeado. Dende o establecemento do réxime comunista distanciouse do mundo libertario e chegou a renegar do seu antigo ideario anarquista. Realizou numerosas viaxes oficiais, sobre todo aos países socialistas, mais tamén ao Xapón posbélico, onde foi moi recoñecido como escritor, ao igual que en varios estados de Occidente. Dende a súa xuventude ata a súa vellez foi tamén un activo esperantista. Mais a súa produción quedou para sempre unida ao seu admirado Castelao, a quen editou polo menos seis veces, e quen ademais figura nas súas obras completas, publicadas en vinteseis volumes en vida do autor, pois nelas se inclúen as estampas bélicas de aquel e os comentarios que lle suscitaron. O feito de que Ba Jin seguise editando Castelao mesmo unha década despois do inicio da guerra civil española revela que quixo manter o compromiso coa causa antifascista durante toda a ditadura do xeneral Franco, pero quizais tamén que vía nas estampas de Castelao unha exemplar denuncia, de permanente validez universal, dos males de toda guerra, sobre todo civil, porque, en efecto e por desgraza, as atrocidades cometidas naquela cometéronse e cométense en case todas. A tradución de Castelao ao chinés O primeiro que chama a atención das traducións de Castelao ao chinés -e subsidiariamente ao italiano- é que non manteñen os títulos orixinais, Galicia mártir e Atila en Galicia, xa que estes aparecen substituídos, respectivamente, por "O sangue de España" e "O sufrimento de España". A razón desta adaptación é obvia: case ninguén naquela China de entón, tan pechada a Occidente, coñecía o topónimo Galicia nin o antropónimo Atila, así que se considerou preferible optar por fórmulas máis eficazmente descritivas e intelixiblemente recoñecibles para o público chinés, como eran as alusivas aos padecementos provocados pola sublevación fascista no conxunto de España, dos que a brutal represión producida en Galicia foi vista como representativa.