Carta aberta a Europa

No mes de agosto do 2009, e á hora prevista, o avión no que viaxaba aterrou en Lviv. Un aeroporto níveo que me cegou coa súa brancura Erin Moure, a poeta canadiana -que un bo día decidira traducir un dos meus libros ao inglés e que co tempo se converteu nunha das miñas mellores amigas-, quería enterrar as cinzas da súa nai no camposanto da súa aldea natal, Velyki Hlibovychi. Eu desexaba acompañala e ademais ver a embocadura dun dos brazos do Danubio no Mar Negro. A sorte estaba decidida e a sorte chamábase Ucraína. Europa? Si, isto é tamén Europa. De Europa sempre marchamos Europa é este territorio que, na primeira metade do XX, expulsou sen tregua a súa poboación (sobrante?) cara ás Américas. É así como dúas poetas que residen en continentes distintos poden reunirse en Lviv. A que chega do Quebec e agarda por min no aeroporto provén por liña materna da Galitzia austrohúngara/polonesa -na actualidade, ucraína- e pola paterna da Galicia española. Eu vivo nesta última. Tres dos meus avós foron emigrantes en Cuba e na Arxentina, un deles está enterrado en Camagüey. Erin e mais eu temos a mesma idade, somos do 1955; ambas temos antepasados que naceron ben nunha Galicia, ben noutra Galitzia. Somos o resultado dese ir e vir, dese cruzar e volver cruzar o Atlántico. A distancia entre Velyki Hlibovychi e Lviv é de trinta quilómetros, que facemos en tren. A vila de referencia é Bibrka. Nela, pouco despois da chegada dos nazis, 200 xudeus foron enviados ao campo de exterminio de Belzec. O 13 de abril do 1943, 1300 foron fusilados na estrada de Volove. A maioría dos xudeus ucraínos foron asasinados nas cunetas, preto das súas aldeas. A maioría dos republicanos galegos tamén foron asasinados polos falanxistas de Franco nas cunetas, preto das súas aldeas. Existe unha tendencia a considerar que as zonas das que proceden os emigrantes son atrasadas. Non só economicamente: tamén son xulgadas como illadas e case fóra da Historia. Gustaríame anotar que padecer a Historia, ser tratado como mao de obra barata e exportable, é unha forma de vivila. E tamén quero engadir que as zonas das que son nativas familias como as destas dúas poetas -que se atopan na que foi en tempos a capital da Galitzia austrohúngara- tiveron e teñen un contacto continuo co continente americano, así coma cos Estados europeos aos que emigraron na década dos anos sesenta do século pasado; neles formaron parte do proletariado que axudou á súa reconstrución logo da Segunda Guerra Mundial. Europa? Si, Europa está chea de pobos. Dos pobos nunca marchamos Un pobo -a humanidade- é un ser que xorde como abrollan os ríos. Érguese e, porque se ergue, pode caer. É un indestrutible, é dicir: pode ser sacrificado un millón de veces, pero nunca destruído. É un inesquecible, é dicir: un vivente que non precisa das nosas persoas para existir. Non se sitúa nunca do lado do poder, sexa cal sexa ese poder, sitúase do lado da potencia, da posibilidade, e ante esa posibilidade responde. Non se confunde cos seus representantes nin cos seus gobernantes, porque non é unha representación, é unha presenza sobre a Terra. Un pobo ten memoria de moitos tipos de gobernos, de todos os modos de produción que o atravesaron, pero o seu corpo é anterior. É unha forza que abate calquera réxime antigo, e calquera réxime o é. É esa acción de erguerse, de brotar, de cantar, de ser derrotado ou vencer, pero nunca de gobernar. É incompatible co goberno, con calquera tipo de goberno. Un pobo é unha intensidade que non se confunde cun Estado, nin cunha nación-Estado, nin con ningún tipo de división administrativa. É un rizoma e medra estendéndose sen ter en conta ningún tipo de impedimento burocrático. Un pobo sempre carece de papeis. As institucións, calquera tipo de institucións, non o emocionan, pero coñece o seu xusto prezo. Unha humanidade é, presentase, abate, pode caer, é contemporánea, avanza. Europa? Si, Europa está chea de pensamento. Do pensamento nunca marchamos A Esperanza sabe agardar, pero a nós, pobo sapiens, adéstrannos para desesperar. Desesperamos porque ás veces non somos quen de idear un porvir diferente á actualidade. Desesperamos porque nos adestran para a crenza. A crenza anula o incerto, pero non pode impedir a catástrofe. Afacémonos a vivir na catástrofe e non sabemos agardar máis ca outra catástrofe. Jean-Luc Nancy, no ensaio "Do futuro ao porvir: A revolución do virus" que publicou inicialmente o xornal Le monde, contrapón crenza e fe. A fe é aquela virtude coa que enfrontamos o feito de non poder ter todo baixo control. A fe agarda e espera porque sabe que o risco é a raíz da liberdade. A fe consiste nun pensamento capaz do único acto que na vida podemos realizar: arriscarnos a vivir. Consiste en abrírmonos a un porvir diferente ao da submisión e ao da catástrofe. A fe move montañas porque nos permite actuar desde unha potencia que non emboca na ilusión do control e do poder. Se cadra poderiamos entender desde aquí que a democracia é a proposta de entrar xuntos no porvir. O que nos ofrece a democracia é o feito de compartir, en igualdade, o peso da finitude e do non saber, xa que todos e todas nos enfrontamos á mesma incerteza. "En definitiva é o abatemento o que nos funda", conclúe o filósofo. Europa? Si, Europa está chea de arte. Das imaxes nunca marchamos E agora soñarémolo de novo. Soñaremos de novo a esperanza, soñaremos o gravado de Andrea Pisano nas portas do baptisterio de Florencia. Soñarémola no fresco da capela Scrovegni onde Giotto tamén a pintou e pensarémola de novo. A utopía -a esperanza- ten alas pero non as usa, estende as maos e descoñece se logrará coroar o esforzo de agardar. Vive na incerteza e espera. No mes de agosto do 2021 aceptei escribir esta carta. Daquela sabiamos da peste. Escríboa agora, cando finaliza a primavera e do fermoso libro da Apocalipse vemos de novo saír o cabalo vermello da guerra. A primeira guerra da que teño memoria é a dos Seis Días. Era unha meniña que quedou imantada ante as imaxes dos carros de combate, imaxes en branco e negro porque así emitía a televisión naquel tempo. Para min era imposible establecer a relación entre aqueles tanques e os nomes dos territorios polos que avanzaban. Aqueles nomes eran os que coñecía pola Historia sagrada que estudabamos no colexio. A miña curta idade non tiña palabras para dicir o que me acontecía; hoxe podo soster que unha das posibles definicións da guerra é a fractura que sucede entre a linguaxe e o territorio. Unha linguaxe que, sexa cal sexa o idioma que falemos, quedará atravesada por esa guerra e non volverá ser o que foi. Amarga é Troia, amarga a cólera que canta a musa. O 17 de marzo do ano en curso foi bombardeado o aeroporto de Lviv. Penso nas bombas de fósforo branco, penso nas aldeas de Hostomel e Irpin e volven a min, incesantes, as lembranzas da viaxe a aquela Ucraína do 2009. Asegúrovos que un dos momentos máis emocionantes da miña vida foi baixar cara ao porto de Odesa polas escaleiras nas que Sergei Eisenstein filmou algunhas das imaxes máis inesquecibles d´O acoirazado Potemkin. Desde Odesa puxemos rumbo ao quilómetro cero que marca a embocadura dun dos brazos do Danubio no mar Negro. Igor, un home lipoveno, achegounos na súa embarcación a tan extraordinaria rompente. Na rúa Avhhustyana Voloshyna vivimos, si, e fomos felices, en Ucraína, en Lviv. Europa? Si, Europa está chea de imperios que queren unificala, ter baixo o seu dominio único occidente e oriente. Dos imperios, dos cismas, sempre marchamos Non preciso lembrarvos nada disto, estudámolo na secundaria. Só quixera arriscar un pensamento -seguramente insensato- e contarvos unha historia. O pensamento insensato, resumindo, é o seguinte: Europa segue a ser dúas, a Roma occidental e a Constantinopla /Moscova oriental. Occidente é unha colonia dos EEUU. Oriente unha colonia chinesa. Mentres occidente non recoñeza o oriente e viceversa, mentres non se unan as dúas metades do símbolo, Europa seguirá sendo esa mociña raptada pola luxuria dun deus antigo e patriarcal. E agora a historia, que se conta así: unha rapaza, ben puido ser a que lle serviu de modelo a Giotto, entra nunha estación deserta. Polos farrapos que loce sabemos que é unha mendiga. Alí, nese deserto, o Tempo derrama os seus dons sobre ela. Canda eles dous (a Utopía e o Tempo), un home que todas as noites escribe a rabuños a súa cólera nun paralelepípedo de madeira. Trátase dun home maior. A súa vida transcorre nun país onde con facilidade medran as árbores. Na mocidade traballou como madeireiro. Vive nunha casa con horta. Nunha das paredes que pechan a propiedade instalou un paralelepípedo de madeira maciza, tallouno cando traballaba nas sacas. Todas as noites se dirixe á parede e rabuña o paralelepípedo con toda a súa forza. É o seu amortecedor. É o seu tope. O que desexa é golpear coa cabeza a parede ata escachar o cranio e poder así ceibar do horror da vida, malia ser esta unha vida feliz. Rabuñar a madeira unha noite e outra permítelle controlar a cólera e non converterse nun asasino. Os tres alzan os brazos como os alza a Esperanza, tamén coñecida como Utopía, e descoñecen se o froito que desexan será logrado; descoñecen se algún día poderán usar as súas alas e voar felices. Os seus actos moverán as montañas porque saben agardar, porque saben idear un porvir diferente deste que os somete. Escollen o seu lugar entre os que rexeitan ser contados cos asasinos. Ogallá poidamos ver o abrente no que Europa non padeza o capricho dun deus patriarcal nin os celos da súa consorte divina. Ogallá se cumpran mil primaveras máis para estes eidos que compartimos e para os idiomas, aínda hoxe desprezados, que algúns e algunhas de nós escribimos e falamos e nos que intensas amamos.