Berta Cáccamo: A volta dunha pintora imprescindíbel

Unha recuperación post mortem sempre é tardía, mais non deixa de ser certo que o tempo traballa a partir da esencia, que as modas e as tendencias sempre chegan ao seu fin, e que cando deixan de operar como baremos do gusto, o que queda é o traballo honesto e rigoroso. A morte prematura de Berta Cáccamo non permitiu que a artista puidese contemplar a recuperación da súa obra que se está a dar nos últimos tempos. Un renovado interese pola súa pintura volve situala nun lugar de honra no mundo das artes e unha pequena proba deste renacer foi o éxito de vendas dos seus cadros na última edición de Arco. Juan de Nieves, comisario independente que traballa na catalogación da obra de Cáccamo e que segue moi de cerca a súa evolución crítica, móstrase sorprendido por este éxito, mesmo cando recoñece que o proceso de "rescate" é xa unha realidade nos medios relacionados coa arte contemporánea. "O de Arco foi bastante insólito por varios motivos: foi unha edición rara pola data na que decorreu [a feira tivo que ser aprazada de febreiro, cando se desenvolve habitualmente, até xullo, a causa da pandemia] e aínda así, parece que as vendas non estiveron mal. No caso dos cadros de Berta Cáccamo foi todo un triunfo que nos colleu de improviso a todos". De vocación moi temperá e formada no seo dunha familia de escritores e intelectuais, Berta Cáccamo foi consciente desde moi nova da importancia da reflexión e da cultura no desenvolvemento das persoas. Unha inquietude intelectual esixente e unha capacidade de observación penetrante permitíronlle sintetizar suxestións moi variadas: lecturas e paisaxes, viaxes e obras de arte. O seu percorrido vital está marcado por esa permanente curiosidade por todo o que a rodeaba e que lograba destilar nunha pintura que agora adquire unha nova significación. "Persoalmente síntome debedora dunha xeración na cal a experiencia poética, a proxección persoal do individuo, é importante", recoñecía a artista nun texto publicado a raíz da grande exposición que o CGAC lle dedicou en 2016. Porén, a obra de Berta Cáccamo, malia a súa relevancia, estivo sometida a vaivéns que non acabaron de consolidar a súa figura da forma en que merecía. A súa morte temperá, aos cincuenta e catro anos de idade, tampouco xogou a favor do recoñecemento da súa importancia. De Nieves explica que "a figura de Berta Cáccamo estivo un pouco esquecida nos últimos anos, mais temos que pensar que se estivo esquecida foi porque no seu momento estivo moi patente. Se cadra, cando volveu a Galiza a súa figura deixou de estar presente nos puntos fortes que conforman ese centralismo do mercado estatal da arte, Madrid e Barcelona, onde ela fora moi activa durante a década de 1990. Sucede en moitas ocasións que un artista importante, polos motivos que sexan, deixa de ser o foco de atención e que, pasados os anos, a súa obra recupérase e revísase con máis perspectiva. Non nos imos enganar, o feito da súa desaparición tamén activa o mercado, o desexo de adquirir obras dunha artista que xa non vai producir máis é moeda corrente neste mundo. Mais creo que de todos os xeitos esta recuperación daríase máis tarde ou máis cedo. A pena é que ela non poida asistir a este renacemento do interese polo seu traballo". O certo é que existe unha nova disposición a reler a obra de artistas que comezaron a destacar nas décadas de 1980 e 1990 e que, despois dalgúns anos de silencio crítico, ven como a súa obra volve ser avaliada desde uns parámetros diferentes aos daquela época. "Si, sobre todo, da década de 1990", matiza De Nieves. "A década dos 80 foi máis tumultuosa: houbo unha certa inflación de pintura -malia que houbo correntes interesantísimas que apostaban polos valores xenuínos do xénero, como no caso de Atlántica– e tamén foi a década en que a intromisión do mercado no mundo da arte foi máis salvaxe. Houbo moitos artistas apoiados polo mercado dunha maneira, ao meu modo de ver, excesiva". A resaca da década de 1980, un punto de partida Esa inflación da pintura dos 80 provocou unha fuxida en masa na década seguinte, na que os artistas se refuxiaron en prácticas escultóricas e, principalmente, na instalación. Porén, Berta Cáccamo permaneceu fiel á pintura, continuou estudando e afondando nela mentres a maioría dos seus coetáneos se trasladaban ao campo da arte conceptual. "Iso, até certo punto, explica ese esquecemento relativo no que caeu nalgún momento", opina Juan de Nieves. "Aínda que a súa obra ten unha compoñente conceptual moi importante, evitou a tentación de facer o que estaba de moda. Esa insistencia súa en seguir pescudando no ámbito da pintura –e, sobre todo, de permanecer moi atenta á pintura europea importante– contribuíu dalgún xeito a afastala un pouco dos núcleos de atención. Agora estase recuperando a toda unha xeración de artistas que seguiron traballando con moito rigor no pictórico e creo que Berta é un dos exemplos máis representativos deste proceso". Na Galiza, falar de pintura a finais do século XX, leva inevitabelmente a falar de Atlántica. Nalgún momento dos seus inicios, Cáccamo foi encadrada dentro dunha hipotética "xeración post Atlántica", aínda que ela mantivo sempre a súa individualidade e unha personalidade ben definida. "O da xeración post Atlántica foi unha etiqueta, segundo o meu parecer, algo gratuíta e lixeira, que respondía a necesidades da crítica daquela altura", afirma De Nieves. "Nalgún momento houbo exposicións que xuntaron obras de artistas de Atlántica con outros máis novos, pero ela está máis relacionada con pintores como Murado ou como Din Matamoro que, aínda que desde presupostos expresivos completamente diferentes, seguen insistindo na pintura nun momento en que o xénero decae no mercado". Cáccamo parte dese momento en que a arte reacciona contra os excesos da pintura e contra esa "intromisión do mercado" que, até certo punto, permitía a fama rápida e o diñeiro fácil. Ela, pola contra, distinguiuse axiña polo rigor con que enfrontaba a súa obra pictórica. Juan de Nieves asegura que "estudaba moi meticulosamente a tradición pictórica do século XX e existía unha gran sintonía entre ese estudo e a súa práctica artística. Ela, por exemplo, era unha gran coñecedora de toda esa pintura alemá de gran potencia que nunca sufriu o proceso de desvalorización que afectou a outros artistas posteriores". "Afástase dos procesos de volta ao local que representaron os movementos neoexpresionistas que sucederon en Europa: Atlántica na Galiza, a transvangarda italiana, os novos salvaxes alemáns... Mira máis ben cara a certos autores como Gerhard Richter, Sigmar Polke, Palermo... que son artistas que xa proceden de momentos anteriores e que traballan desde unha concepción moi teórica da pintura, desde os seus principios básicos. A parte máis expresiva de Berta está presente nun momento inicial, cando está rematando os estudos en Barcelona, aínda que eu creo que nese momento ela ten máis no seu horizonte o informalismo que o expresionismo. De feito, moitos dos seus profesores na Acadèmia Catalana de Belles Arts de Sant Jordi pertencen a ese ámbito, como no caso de Hernández Pijoan. Mais axiña abandona ese camiño". Sempre nos queda París Despois de formarse en Barcelona, Cáccamo parte cara a París, onde empeza a atopar os referentes que conformarían os principais trazos da súa obra. "Ela vai a París –que aínda mantiña unha certa aura de meca para os artistas, no ano 1990, e eses anos son absolutamente cruciais. Nese momento é cando empeza a desenvolver un traballo insólito que non tiña nada que ver co que fixera até ese momento. En París entra en contacto con algúns pintores que estaban xa noutras liñas de creación e que lle suxiren novas vías. Máis sobre todo, París convértese na base de moitas viaxes por Europa nun momento particularmente convulso para o mundo da arte. Aí é cando empeza a desenvolver unha linguaxe totalmente persoal". En París, Cáccamo empeza a traballar dunha maneira convulsiva e a desenvolver a súa preferencia pola obra sobre papel. "Nesa altura é cando comezan a aparecer esas manchas negras que deixan moito espazo, pezas orgánicas cun sentido moi profundo da reflexión sobre a pintura. A súa obra evolucionou e acadou outros momentos de grande interese, especialmente coa introdución da cor, mais eu penso que ese o instante máis brillante da súa traxectoria, cunha obra moi sintética e moi primixenia, un pouco críptica, mais con moitas suxestións para as persoas que contemplan a obra. Vista cos ollos de hoxe, esa etapa é probabelmente a máis atractiva". Talvez é nese momento cando a propia pintura se revela como o tema da súa obra? "Si, esa é unha frase que describe con moita exactitude o legado de Berta Cáccamo, responde Juan de Nieves. "O tema da súa pintura é a propia pintura". O que queda por descubrir De Nieves e outros estudosos continúan traballando nese legado para reivindicar unha figura e unha obra que xa de seu vai conquistando un espazo cada vez máis amplo. "Agora mesmo estamos rematando de organizar o seu arquivo, que ten unhas dimensións bastante importantes para tratarse dunha artista plástica. Habitualmente os arquivos dos creadores non adoitan ser tan grandes, mais o de Berta contén unha enorme cantidade de pezas: hai fotografías, correspondencia... e, sobre todo, os cadernos, que son marabillosos. Hai algúns que teñen unha vocación artística moi firme, como se se tratase de libros de artista. Outros son compilacións de notas, reflexións sobre a arte... Todo ese material serve de apoio para conceptualizar as exposicións, que son outra cara do noso labor que queremos reforzar. Seguir traballando no ámbito expositivo permite difundir a obra entre a crítica e o público dun modo máis estruturado". E o interese continúa medrando: o investigador anuncia que o ano próximo "haberá unha exposición retrospectiva da súa obra no Patio Herreriano de Valladolid. Queremos que sexa unha mostra na que o carácter retrospectivo quede mitigado en favor da presentación de momentos importantes da súa traxectoria". Por outra banda, museos e coleccións de relevancia mostran o seu interese por adquirir obra de Cáccamo para os seus fondos, o que sen dúbida constitúe unha boa proba do prestixio adquirido nos últimos tempos pola artista. "No ámbito institucional isto é importantísimo, porque iso significa inserila nos discursos expositivos que enmarcan a historia da arte contemporánea na península". Unha traxectoria precoz e meteórica Berta Cáccamo foi unha artista intensamente reflexiva cuxa obra entra de cheo no debate sobre o sentido da pintura que se daba no seu tempo a nivel internacional. Desde os primeiros momentos da súa traxectoria, Cáccamo destacou entre os compoñentes da súa xeración, facéndose acredora de premios e becas que lle permitiron ampliar os seus estudos en Barcelona, París e Roma. O impacto da súa obra lévaa a expor no Estado, en Europa e nos EEUU, ao tempo que a súa obra vai depurándose e facéndose máis contida, máis centrada nos aspectos básicos da pintura. Co inicio do novo século, a súa pintura afonda aínda máis nese proceso de depuración, dando cabida a un lirismo cheo de suxestións. O CGAC dedicoulle unha extensa retrospectiva en 2016 e no ano 2017 recibiu o Premio da Cultura Galega na Sección de Artes Plásticas. Ao ano seguinte, gañou o Premio Gala do Libro Galego na categoría de Libro Ilustrado polo volume Tinta de luz, con poemas do seu irmán, o poeta Xose María Álvarez Cáccamo. A artista faleceu prematuramente, aos 54 anos de idade o 11 de maio de 2018, provocando unha enorme conmoción no mundo da cultura galega.