Toxa, Toxeira, Toxeiro, Toxo, Uveira e Valadares

Aínda que Isidoro Millán González-Pardo sinala que o topónimo Toxa pode ter unha raíz hidronímica indoeuropea (teku-) que significaría correr ou fluír, para Gonzalo Navaza non está claro de todo, pois moitos lugares ourensáns con ese nome proceden de Toxás e son, por conseguinte, fitónimos vinculados co toxo (Ulex europaeus). De ser esta a orixe, advirte o referido autor, supónselle unha "base toju, seguramente prerromana". Isidoro González Millán considera que Toxa pode conter a raíz hidronímica preindoeuropea "teku-" Alén do río Toxa, afluente do Deza (e este do Ulla) e da illa homónima do Grove, existen 67 lugares por toda Galiza así denominados; son de salientar: en Pontecesures, San Mamede de Bazar (Santa Comba), Santa Baia de Silleda (no municipio do mesmo nome), San Fiz de Quión (Touro), San Vicenzo de Vimianzo (tamén no concello homónimo), San Tirso de Muíño e Santo André de Zas (ambas as dúas, freguesías de Zas). Por outra banda, en 19 municipios (encabezados polos de Laxe, Vimianzo, Carral, Corcubión e Ponteceso) está presente este substantivo nos apelidos da veciñanza, aínda que na forma non restaurada Toja. En total, son máis de 535 individuos así apelidados. Mergullados na paleografía moderna, deducimos dun contrato de venda, que efectúa "Afonso Soneyra, labrador, vezino de la felegresía de Santa Marýa de Castelo", que este é propietario dun "molyno que se dize de Mourelle, syto en la felegresía de San Mamede de Reo, por venta que del me hizo Catalyna de Pinor, vezina de Santaya dos Gorgullos (...) e el quarto del lugar de Vyla de Juso, syto en la dicha felegresía, por venta que del me hizo Marýa da Toja, my suegra". O contrato, conservado no AHUS, está datado o 13 de agosto de 1543; porén, tamén queremos traer outro de 29 anos máis tarde. Del deducimos que "Bartolomé da Toja, vezino de (...) San Biçenço de Vimianço" lles outorgaba poder a "Rodrigo da Toja, mi hijo, e Bastián Martines" para que tomen en arrendamento determinadas herdades de "Teresa Gomes Mosqueira, muger biuda que fincó del regidor Losada". Os apoderados conseguen o seu propósito e han ser os beneficiarios do arrendamento "Bartolomé da Toja, labrador, vezino de la felegresía de San Biçenço de Bimianço, que estaua ausente, y (...) Rodrigo da Toja, su hijo (...), que estava presente". Se á base posibelmente prerromana "toju" se lle engade o sufixo "-aria" fórmase o topónimo Toxeira Se a toxo lle engadimos o sufixo derivativo –aria obtéñense topónimos como Toxeira e Toxeiro. No país existen 14 lugares denominados Toxeira, e en masculino soamente seis. No entanto, na antroponimia só se recollen as formas non restauradas Tojeira e Tojeiro. A primeira unicamente é usada por unhas 32 persoas entre os concellos de Tomiño e Vigo; e a segunda, por unhas 902 en 21 concellos, entre os que destacan os das Pontes de García Rodríguez, Monfero, Cerdido, Muras e Cariño. Sobre o uso de Toxeira como apelido non conseguimos atopar referencias interesantes, mais si como topónimo. Este lese nun arrendamento formalizado entre "María Nunes, muger e biuda que fincó de Juan Porra, regidor ya defunto, vezina desta (...) ciudad de Santiago" e "Bastián do Piñeiro, Juan do Piñeiro y Rodrigo de Piñeiro, labradores, vezinos de la felegresía de San Mamed de Piñeiro". Os bens motivo do contrato, estabelecido o 25 de febreiro de 1564, foron "el su lugar llamado de Coscono y da Tojeira, todo el enteramente que a ella le pertenesce por herençia y subçesión de sus padre y madre". No que atinxe a Toxeiro, si se certifica na curadoría dos tres fillos máis novos de Gabriel Romeu e María de Galdo (de San Martiño de Goente) feita por Xoán López Pardo, meiriño no couto e mosteiro de San Xoán de Caaveiro. Os responsábeis de coidar os orfos ían ser, desde o 14 de xaneiro de 1593, "Pero Toxeiro e Bartolomé Romeu", o primeiro de San Pedro de Muras e o outro de San Xurxo de Magalofes. Moi curioso, aínda que bastante recente, é un documento que aborda un caso interesantísimo levado aos tribunais do Santo Oficio da Inquisición. Parece ser que ao redor do ano 1760 aparece un meniño á porta da igrexa de Santa María do Alto do Xestoso (Monfero). Este sería bautizado e actúa como padriño o propio sancristán, Vicenzo Toxeiro, "quien lo recogió e hizo que su muger le criase". Co tempo, o cativo, xa home, coñecido como "Don Tomás Toxeyro o Touseiras" ou incluso como "Tomás del Val", estuda tres anos de filosofía, dous de filosofía moral e tres de teoloxía moral, mercé aos bens que lle entregara o sancristán e, sobre todo, aos de "Josefa Freyre, muger soltera, quien en su testamento le declaró por hijo natural". Ordenado presbítero, goberna a parroquia na que tempo atrás o bautizaran, mais sen poucos escándalos. Por unha banda, non só gasta o seu diñeiro (que o podía ter feito rico) nas tabernas, senón que é acusado de bruxaría. Extractamos un fragmento do proceso pola curiosidade que nos esperta, entre outras razóns porque se relata tanto o ritual como os sacrilexios, acontecidos algúns deles na capela da Asunción, localizada na freguesía de Xestoso. O texto di así: "(...) digeron que el reo había celebrado misa a la media noche y, después de la consagración, con la pluma de un gallo negro que mandó matar, escribió con la preciosa sangre de J[esús]. S[acramentado]. unas palabras, y con la misma hizo unas figuras en la piel de un carnero, que también mandó matar (...), guardó una parte de la Hostia consagrada para traerla consigo cierto número de días, a fin de que no entrase el demonio con él (...). El tal sacerdote celebró al otro día misa a deshora (...). A la media noche de un día de Quaresma de 1803, que juntos todos en la dicha capilla de la Asunción, el referrido sacerdote se revistió con alba, roquete y estola, y haciendo un círculo dentro de la capilla se puso en medio y leyó por un libro (...): venid espíritus malignos (...)". Un lugar no que se produzan uvas poderase chamar uveira Deixando atrás este documento que ben merecería ser novelado, continuamos coa análise do topónimo Toxo. Este figura nunhas sete entidades de poboación galegas pertencentes aos concellos de Cedeira, Friol, Guitiriz, Lalín, Ourol, Ponteareas e Rariz de Veiga. A estas habería que lles engadir lugares como Montoxo e parroquias como San Xusto de Toxos Outos (Lousame) e San Xiao e San Román de Montoxo (as dúas, parroquias de Cedeira). Como apelido, é maioritario o uso da forma non restaurada Tojo, que empregan unhas 1.293 persoas e se estende por 32 municipios (Boimorto, Touro, Vilasantar, Arzúa, O Pino...). Aínda que na actualidade utiliza a forma restaurada Ignacio Fernández Toxo, sindicalista de Comisións Obreiras (CC.OO.) nado en Ferrol, vemos que era bastante habitual esta forma no século XVI. Velaí se comproba nunha venda do 29 de outubro de 1523, efectuada por unha María Francisca, logo da autorización do seu marido, do "casal do curral, syto en la felegresýa de San Pedro de Loreda, con todas sus casas, çeleyros e formaas de casas, e con la mytad del molino que está en la Ribeyra de Loreda". Tal documento comeza así: "(...) sepan quantos esta carta de venta vieren como yo, María Francisca, muger de Francisco Toxo, vezino de la felegresía de San Pero de Loreda, que soy presente, con liçençia, poder, e facultad e autoridad conplida que pido e demando a vós, el dicho Francisco Toxo, my marido, para hazer e otorgar lo adelante esta carta contenydo (...)". De valado ou parede ('vallatum'), procede o topónimo Valadares segundo Afonso Salvador Rodríguez González José Pedro Machado, no Dicionário etimológico da Língua Portuguesa, sinala que do substantivo uva procede o termo uveira, que o autor rexistra nun documento medieval do século XIII: "et quasdam uveiras et castinarios". Uveiras é un lugar de Santo Adrán de Cobres (Vilaboa) e, como tal, pouca máis información temos, unicamente podemos achegar que usan o apelido Uveira, na forma non restaurada Ubeira, unhas 474 persoas dos concellos das Neves, Salvaterra de Miño, Tomiño, Tui, Vigo, Mos, Ponteareas, Marín e Redondela. No plano documental citaremos, primeiramente, un par de persoas así apelidadas: unha delas chamábase Benigno Paramés Ubeira, quen a partir de 1877 pasa a ser alumno da facultade de Medicina de Santiago de Compostela; a segunda será o seu irmán Antonio Paramés Ubeira, que entra nas aulas da facultade de Farmacia en 1890. No primeiro século da Idade Moderna, concretamente o 26 de xullo de 1572, un veciño da cidade de Sevilla adquire –segundo certo documento do ACS– un macho e unha mula de mans de "Juan de Barrio, vezino de San Juan d'Anzol, Francisco do Balle, vezino de San Jorge de Nogueira, e Juan das Ubeiras, vezino del Ribero". A xeito de curiosidade, a descrición dos animais de tiro é a seguinte: "vendieron (...) el Juan do Barrio un macho color bermejo, de hedad de seis o siete años (...) en preçio de diecinuebe ducados (...) y el Juan das Ubeiras, una mula negra, de hedad de cinco asta seis años, en preçio de diez e ocho ducados (..)". A estradense Avelina Valadares Núñez compuxo poemas en idioma galego E avanzando coa documentación, do 25 de marzo de 1245 é un pergameo conservado no AHN procedente dos fondos do mosteiro de Melón, que informa de que unha muller chamada Maria Roderici de Pias e de Ualadares (María Rodríguez de Pías e Valadares) lles vende ao abade Pedro e ao mosteiro de Melón un seu casal denominado Arxóns, localizado en Santa Mariña das Pías ("meum casale quod dicttur Argeones e iacet in Pias, sub signo Sancte Marie, eiusdem uille de Pias in quo Menendus Guimaret habitauit"). Esta é a referencia máis antiga que puidemos recompilar do apelido Valadares. Así e todo, temos constancia dun Rui Peres de Valadares que por 1417 se cita no Libro do Concello de Santiago. En relación coa etimoloxía deste apelido, que procede evidentemente do respectivo nome de lugar, explica Afonso Salvador Rodríguez González que hai buscala na voz latina vallatum, valado ou parede que delimita unha propiedade. Galiza ten cinco lugares denominados de tal xeito, concretamente en Forcarei, Outes, Oza dos Ríos, Pontevedra e Sarria; aos que lles habería que sumar as freguesías de San Miguel de Valadares (tamén en Outes) e Santo André de Valadares (en Vigo). Como antropónimo, úsano unhas 1.288 persoas –malia facelo na forma non normativa– que se concentran en 41 municipios, encabezados segundo a porcentaxe polos de Rodeiro, Meaño, Forcarei, Silleda e Vilaboa. Non obstante, o concello que máis persoas ten así apelidadas é o de Vigo, seguido polos da Estrada, Cangas, Pontevedra e Sanxenxo. Un personaxe histórico con este apelido foi Xosé Sarmento Valadares (1643-1708), duque de Atrisco, vicerrei de Nova España (1696-1701) e un dos participantes da batalla naval de Rande (1702). Porén, dentro da cultura galega cómpre citar tamén a Marcial Valladares Núñez (1821-1903), autor dun Diccionario gallego-castellano (1884) e da que se presume primeira novela galega escrita no noso idioma, Maxina ou a filla espúrea (1880); e a súa irmá Avelina Valladares (1825-1902), que gustou do idioma galego para elaborar varias composicións poéticas.