As mil mortes da literatura

Desde mediados do século XX, o feito literario vén enfrontando as máis variadas e negras premonicións sobre o seu futuro. A idea da "morte do autor", erguida a finais dos anos sesenta por Roland Barthes, foi unha das primeiras e o anticipo de moitas outras. É certo que a etiqueta do crítico francés ten unha forza enorme, que fixo que pasara a cultura popular cunha literalidade excesiva. O que Barthes propón no seu icónico traballo apela principalmente ás dificultades de aplicar un aparato teórico creado a comezos de século a unha realidade literaria e social que mudara para sempre. Non se trataba, por tanto, de asasinar a ninguén, senón de colocar o centro da crítica na creación colectiva de sentido, ademais de recuperar elementos que foran practicamente eliminados da análise literaria, como a noción de xogo e o pracer da lectura. Novas paisaxes literarias Desde a morte teorizada por Barthes, moitas outras se foron sucedendo. Nun proceso inseparábel da irrupción de tecnoloxías de difusión masiva, como a radio e a televisión, comezou a falarse tamén da morte da novela. Tratouse dunha morte en varios momentos, ou se o preferimos, dunha longa agonía: aludiuse a ela cando as vangardas de mediados do século XX apostaron por disgregala e reformulala xogando co absurdo e volveuse sobre o tema ao falar da imposíbel convivencia da narrativa escrita nunha sociedade dominada pola linguaxe visual do cine e da televisión. Con certa harmonización de argumentos e falacias, o asasino da narrativa no salto de século entre o XX e o XXI tomou a forma da sociedade dixital: desde a popularización da rede até a preocupación polas "pantallas" sexan as dunha computadora ou as dun teléfono móbil. Nesta época comeza tamén a temerse polo libro como obxecto, ameazado pola súa transmutación dixital, capaz de ser lida nas perversas pantallas e, en ocasións, mesmo convertido nun dispositivo específico e terríbel chamado "libro electrónico". A creación literaria non é un traballo que poida substituírse, a forma dunha obra concreta pasa pola persoa ou persoas implicadas Como é de esperar, todas estas premonicións catastróficas tiveron pouco ou escaso percorrido. Unicamente desde unha noción monolítica do que significa a cultura humana poderiamos defender outra cousa que unha explosión de creatividade e diversidade ao longo de todo este proceso. Non deixou de haber literatura por culpa da televisión nin de internet, o que deixou de haber foi un tipo de creación literaria concreta, e nin sequera diso pode culparse aos novos medios, senón a un proceso de transformación social complexo de máis como para identificalo nun só dos seus factores. A dixitalización das sociedades occidentais na últimas décadas mesmo deixou a súa pegada nunha evolución dos xéneros literarios absolutamente inédita: elementos como a posnovela ou a ciberpoesía non poden entenderse máis que como a persistencia do literario en novas paisaxes. As propostas teóricas que tratan de ensanchar os límites da literatura para incluír a creación audiovisual, os videoxogos e outras realidades contemporáneas, tamén apuntan na mesma dirección. Que haxa persoas que non consideren iso literatura non as fai menos literarias, simplemente evidencia que falamos de realidades en constante transformación. Tamén convida a pensar que moitas das autorías mitificadas pola historia tampouco entenderían o percorrido dos xéneros literarios que practicaron nin a aparición de novas formas de cultura, e non por iso deixamos de lelos e consideralos literatura. Para que escribir? Resulta doado imaxinar cal será a seguinte morte da literatura nun contexto como o actual, no que as cuestións sobre as intelixencias artificiais se están facendo omnipresentes. Non hai moito debatía cunha amiga escritora sobre o sentido da creación literaria nestes tempos. Para que escribir unha novela durante meses ou anos se temos un sistema de algoritmos que pode facelo en cuestión de segundos? A pregunta convida a reflexionar sobre os motivos da escrita e da creatividade. O meu primeiro impulso foi contestar con outra pregunta: para que escribir nun contexto onde hai centos ou miles de persoas escribindo? A creación literaria non é un traballo que poida substituírse, a forma dunha obra concreta pasa necesariamente pola persoa ou persoas implicadas. E está ben que outras persoas ou mecanismos virtuais poidan crear os seus proxectos, pero só desde unha concepción moi limitada da creatividade pode aceptarse que os distintos produtos van ser intercambiábeis e que se poida prescindir dun deles para tomar calquera outro no seu lugar. No fondo, nesa posibilidade de adaptación constante e nesa maneira de imbricarse na nosa propia humanidade é onde residen as características que fixeron do literario un elemento persistente. Será, sen dúbida, distinto, pero ninguén pode dubidar de que será.