Para comprender o que é a literatura abonda con escoitar unha conversa entre descoñecidos, desde a distancia doutra mesa, nun café ou na antesala dun médico. Sempre hai algo solemne, ridículo, teatral, nas palabras máis banais e sinceras que intercambian dúas persoas cuxa vida non coñecemos desde dentro, cuxos discursos non trenzamos cos nosos. Todos os descoñecidos son personaxes de fición ou bonecos de luva, movidos por clichés que asoman moi visíbeis, como fíos e cartóns, baixo a roupa. Pero nós, despois de que descoñecidos para os descoñecidos, non somos tampouco máis profundos ou singulares. Por iso, para pescudar o que somos, para comprender o mundo en que vivimos, é moi bo reducilo ás súas engrenaxes comúns --a unha especie de maqueta a escala-- e para iso nada mellor que sorprender unha conversa entre descoñecidos nun local público.
"Todos os descoñecidos son personaxes de fición ou bonecos de luva, movidos por clichés que asoman moi visíbeis, como fíos e cartóns, baixo a roupa"
Hai uns días, en Barcelona, namentres ceaba nun restaurante popular do Rabal, quedei prendado da conversa de cinco mozos descoñecidos que comían nunha mesa, á beira. Eran cinco mozos "emprendedores", como os nomea a linguaxe da crise, que traballaban nunha empresa multinacional con distinto grao de responsabilidade. Beberan e comeran copiosamente e trataban o vello camareiro con desenvoltura e superioridade namentres intercambiaban --tres mulleres e dous homes-- brincadeiras un pouco picantes dun convencional e rutineiro machismo. O seu apromo e seguridade, e o pracer desa cea partillada, fundamentábase no privilexio da súa situación: tiñan traballo e, a xulgar pola roupa e o menú, ben remunerado. De feito, só falaban do traballo: chismes sobre xefes e compañeiros, viaxes de negocios, diminutos agravios e esperanzas de promoción.
O primeiro que me chamou a atención foi, en efecto, a cativeza case solipsista do mundo en que se movían as súas vidas e a súa conversa. O que compartían entre eles só o compartían entre eles. Por máis rechamante que pareza, en 50 minutos non pronunciaron unha soa frase o suficientemente xeral -nin sequera de fútbol- como para que calquera outro, desde fóra, puidese intervir para asentir ou disentir. Non hai conversa máis privada --privada en todo caso de sentido xeral-- que a que habitualmente desenvolven os traballadores de clase media do sector terciario capitalista: ningunha seita, nin sequera a dun partidiño da esquerda arxentina ou madrileña, alcanza ese nivel de especialización acósmica, sen mundo, propia máis ben dos protozoos e os coleópteros.
Partillaban chaves secretas, a modo de antenas ou tentáculos, e partillaban tamén --digamos-- unha filosofía da vida. O máis veterano de todos eles, un home que se gababa traxicamente de ter case corenta anos, expúxoa en poucas palabras ante o silencio reverencial dos seus amigos: "Se non crees o que estás a facer non o fas ben. Como persoa e pai de familia, necesito crer que a empresa para a que traballo é a mellor do mundo. Aínda que produza veleno para ratas ou armamento nuclear, necesito convencerme de que é a mellor do seu sector. Se non consigo convencerme, non fago ben o meu traballo; non consigo vender nin veleno para ratas nin armamento nuclear. Ten que haber algo detrás. Somos humanos".
"Que monstro xurdirá da descomposición desta nova clase media? As repeticións nunca son mecánicas e xamais poñen en xogo as mesmas variantes e factores"
Unha ambición de excelencia, un prurido de calidade, a droga dun compromiso emocional, este pequeno executivo dunha compañía comercial reivindicaba a forma abstracta da moral humana, á marxe do contido, como unha necesidade afectiva á cal ningún traballador debía renunciar e sen a cal, sobre todo, ningún negocio ou empresa podían triunfar. O capitalismo, digamos, funciona --e produce grandes beneficios selectivos-- grazas a esta fe irónica ou postmoderna, tan seria como a do catolicismo, dos que necesitan un "compromiso moral" para cumprir unha orde: "Como non podo facer nada en que non crea, tomo unha pílula de fe cada vez que os meus xefes me ordenan algo". Este é un pouco o segredo psicolóxico de todos os xenocidios, como ben soubo ver Hannah Arendt ao analizar os crimes do nazismo: unha especialización acósmica sostida polo desexo de seguir sendo humanos. O mundo sempre se destrúe desde fóra del e en nome dunha ética.
O cinco mozos "emprendedores", á distancia dunha mesa, eran actores, personaxes de fición, títeres movidos por clichés que eles non vían baixo a súa roupa. Pensaban que estaban a vivir e se divertir cando en realidade estaban a ilustrar un tipo humano --como eu tería ilustrado outro, sen dúbida, se volvesen a cabeza para me mirar--. É un tipo humano que quizais non existiu nunca antes na historia, o dunha clase media xurdida na post-guerra mundial en Europa, nin conservadora nin reaccionaria, que non se define pola súa inscrición concreta no ámbito da produción senón pola súa "común e radical falta de mundo".
Por unha banda, estes "emprendedores" viron roto todo vínculo coa terra, coa auga, co aire e co lume, pois no terreo laboral só manteñen lazos concretos cos mediadores humanos dunha estrutura abstracta, mediadores nos que envorcan precisamente toda a súa necesidade de "humanidade" e nos cales sacian todas as súas nostalxias morais. Doutra banda, gozan dun lecer proletarizado e estandarizado a través do acceso a mercadorías baratas ou, para dicilo con Pasolini, dese "hedonismo de masas" postmoderno que disolveu todas as membranas da cultura popular. O resultado é a figura do "refén consumidor", fiel ao seu xefe (cando atopa un) e "solteiro" de todo compromiso que vaia máis aló do seu corpo: unha combinación, se se quere, de perverso voluntariado guevarista ao servizo de Monsanto ou o Banco Bilbao e de incapacidade deleitosa para as representacións xerais.
"A diferenza do que ocorría en 1933, hoxe a esquerda europea é moi consciente dos perigos pero carece dos medios para os conxurar"
![Publicidade 194501]()
Nun momento en que Europa se derruba nun proceso parecido ao dos anos 30 do pasado século, non podemos eludir a cuestión. Que monstro xurdirá da descomposición desta nova clase media? As repeticións nunca son mecánicas e xamais poñen en xogo as mesmas variantes e factores. Se se aveciña un novo fascismo non será igual ao de Mussolini e Hitler. A diferenza do que ocorría en 1933, hoxe a esquerda europea é moi consciente dos perigos pero carece dos medios para os conxurar, incluída a análise de clase axustada á nova situación.
Na mesa que fica á nosa beira sempre se representa en ton xocoso a traxedia da nosa época. Dá un pouco de medo pensar nestes mozos felices, necesitados de fe, estremecidos de desorientada humanidade, o día en que non poidan pagar a conta do restaurante e non teñan un xefe de vendas a quen admirar.
Sermos Galiza publica este artigo co permiso do autor
