Tres causas da pertinaz hexemonía do PP en Galiza

Sendo diversos os motivos do enorme peso conservador na política galega –as eleccións do pasado 23 de xullo volveron confirmalo–, centrarémonos aquí en tres aspectos que esperamos axuden á súa comprensión: o papel do recrutamento forzoso na guerra do 36; a crenza de que Galiza é unha comunidade pobre para a que non ten sentido aliarse con Euskadi e Cataluña, senón que necesita da solidariedade do resto de España, arbitrada por Madrid; e o papel tradicional dunha complexa sociedade agraria con dominio sobre o territorio pero sen poder político.

Os soldados forzosos

O punto principal de ruptura co pasado, en Galiza igual que no resto do Estado, produciuse en 1936. Non se pode dicir que a Constitución de 1978 representase un corte semellante, posto que non foi unha ruptura co sistema nacido da guerra, senón unha reforma democratizadora, marcada polo principio “de la ley a la ley”, como deixou expresado Torcuato Fernández Miranda, principal deseñador da desmontaxe do franquismo.

Sendo desta forma, non queda máis remedio que volver a aqueles anos tráxicos, incluso aos seus primeiros momentos. Despois do 18 de xullo e dalgúns días de enfrontamentos illados, execucións sumarias e rumores, Galiza quedou claramente situada dentro da metade do territorio controlado polo Alzamento e pronto se converteu nunha das retagardas máis seguras da fronte, tendo en conta que os primeiros fuxidos tardarían aínda algún tempo en constituírense en guerrilla.

Os militares levantados mobilizaron no noso país, e desde un primeiro momento, un importante continxente de voluntarios, preto de 20 mil. Algunhas eran persoas que intentaban evitar ser pasadas polas armas, debido ao seu compromiso anterior coa República, pero a maioría sentíase identificada co ideario franquista, fose por simpatía relixiosa, por pertencer a boas familias ou por tratárense de “camisas vellas” da Falanxe.

Con todo, o importante para esta análise non son os voluntarios, senón os case 100 mil soldados forzosos que había mobilizados en novembro de 1937 na VIII Rexión Militar e os case 140 mil en setembro do ano seguinte, segundo datos de Francisco J. Leira Castiñeira[i]. En total, foron recrutados todos os mozos nacidos entre 1907 e 1920, divididos en trece remprazos. Deste modo, a parte máis dinámica da sociedade galega, quedaba non só inservíbel para calquera tipo de resistencia ou mesmo desafección, senón que era fichada, o que incluía a súa familia e entorno, e colocada “a mercede dos designios do seu comportamento no Exército”[ii].

Desde ese momento, o medo, a convivencia cos camaradas na guerra e a vergoña por ter participado en fusilamentos, execucións en frío e demais (“ou matabas ou te mataban”, como resumían moitas testemuñas)[iii] creou un silencio e un sentimento de complicidade deshonrosa co réxime, do que a maioría non conseguiría liberarse no resto da súa vida.

Moitos describiron esta situación como o sinal de nacemento do “franquismo sociolóxico”, aínda que Leira Castiñeira fai algunha importante matización ao respecto: “Non se debe asumir de forma unívoca –afirma– que a contenda favorecese a ideoloxización dos soldados; máis ben, a guerra socializou os soldados nunha cultura de disciplina, control social, vixilancia, silencio, medo e encadramento, o cal tivo consecuencias na consolidación do franquismo”[iv].

Ademais, a antiga política liberal foi erradicada e o xogo político pasou a ser considerado unha perniciosa disputa de partidos que provocaba subversión e violencia, unha visión obviamente nesgada, pero que Franco conseguiu popularizar. Velaquí a xenealoxía máis próxima dese marco de obediencia e “apoliticismo” co que tantas veces foi caracterizada a poboación galega.

O peso desta realidade foi claro non só para os seus protagonistas, senón tamén para os seus achegados e descendentes. E, dado que en case todas as familias galegas había cando menos un membro participando na guerra, os seus efectos acabaron sendo moi extensos.

A maioría deses homes estaban informados e tiñan memoria dos feitos principais daquel tempo (República, agrarismo, referendo do Estatuto…), quitado probabelmente os máis novos (16 anos) dos últimos remprazos, pero víronse obrigados a borrar a súa anterior identidade política, viron desaparecer os anteriores espazos comunitarios de socialización e mesmo houberon de renunciar a antigas amizades. Un desarraigo e unha mobilización inesperada que o novo goberno só puido conseguir pola forza e entre un ben xustificado temor. Lembremos que nesa retagarda, alcumada pola propaganda de “pacífica”, se produciron, desde xullo a decembro de 1936, axustizamentos diarios[v]. As cotas máis altas de represión parecen coincidir significativamente cos períodos de recrutamento.

En contraposición a este marco de importante e forzada resocialización estaban, por suposto, os fuxidos e represaliados. Segundo o proxecto interuniversitario Nomes e voces, iniciado en 2006 e dirixido por Lourenzo Fernández Prieto, os represaliados directos en Galiza foron un total de 19.249.

Este número de vítimas merece ser coñecido e os seus protagonistas homenaxeados. Pero, en cambio, é difícil situar politicamente o ben máis numeroso grupo de soldados que participaron obrigados na sublevación e que, lonxe de quedar marxinados ou de padecer o exilio, seguiron durante décadas facendo a súa vida dentro do seu círculo, aínda que non sempre cos beneficios que o réxime ditatorial lles prometera, beneficios que recaeron sobre todo nos voluntarios.

Esta realidade dos soldados forzosos debería ser incluída no discurso dos que non sentimos simpatía polo seu bando. O certo é que tampouco moitos deles a sentían, cando menos no primeiro momento, porque todo recrutamento xeral abrangue necesariamente o conxunto de tendencias que nese intre conviven na sociedade.

Entre eses soldados de Franco estivo Ramón Piñeiro, que máis tarde sufriu cárcere, Fernández del Riego e outros galeguistas, pero tamén comunistas ou anarquistas, como Rey Balvís, que despois de loitar cos sublevados, e unha vez rematada a contenda, pasou a formar parte da guerrilla. Poucas veces eses homes puideron pasarse ao bando da República, aínda que o desexasen, tanto polo perigo a ser descubertos e inmediatamente fusilados, como pola represión que podía afectar despois ás súas familias.

Nesas placas de “caídos” que durante moitos anos permaneceron na fachada da maioría das igrexas, non só había polo tanto falanxistas, senón tamén membros doutras ideoloxías ou non identificados con ningunha e que, no momento do Terror, non tiveron outra alternativa que alistarse. A vida levounos deseguida por un camiño non desexado e traumático. A ningún daqueles homes lles gustou despois falar da guerra e moito menos do que fixeran nela. O verdadeiro adoutrinamento estivo na retagarda, non na fronte, como resalta Leira Castiñeira, “porque alí todo o mundo sabía o que había”.

Esta distinción entre soldados voluntarios e forzosos acabará creando no futuro outra diferenza, poucas veces contemplada, entre falanxistas e un máis xenérico e diluído “franquistas”, no que probabelmente quedou integrada a maior parte. Tal dicotomía axudaríanos a entender hoxe a hexemonía galega do PP, en comparación coa presenza moito máis escasa de Vox.

Cales son as comunidades aliadas de Galiza?

Hai outra cuestión importante que é historia e tamén presente. Con que comunidades ou países se aliou ou se podería aliar Galiza dentro dese conglomerado diverso que chamamos España? Para os nacionalistas, parece claro: Euskadi e Cataluña, territorios bilingües, xunto con Valencia e Baleares, fronte ao resto que é monolingüe. Iso establece unha diferenza clara, posto que a ollos de todos, dos que están a favor e tamén dos que están en contra, lingua identifícase con nación.

Anotemos que esa identificación non é válida sempre, pero estamos falando de crenzas ou ideoloxías aceptadas no noso ámbito, o que ás veces non se corresponde coa realidade verificábel ou comparada.

Sen embargo, para os non nacionalistas, que son a maioría no caso galego, hai un factor máis determinante que a lingua, tal é a pobreza ou a suposta pobreza da nosa terra. E aquí vémonos na obriga de distinguir de novo entre realidades e crenzas.

Boa parte da literatura histórica e publicística ben afirmando, desde hai cando menos un par de séculos, que Galiza é unha rexión pobre dentro de España, o que se vería reflectido na necesidade periódica de emigrar. Hoxe, seguindo a mesma liña de pensamento, dise que Galiza é deficitaria desde o punto de vista financeiro e polo tanto debe recibir a “solidariedade” das demais rexións, a través da distribución que realiza o Estado central. Esta opinión é defendida polos dous grandes partidos estatais e determina poderosamente a opinión dos galegos a respecto do nacionalismo e mesmo á hora de esixir ou non maior autonomía.

Con todo, non deixa de ser un tema controvertido e ás veces mesmo confuso, como demostraría que economistas como Xoaquín F. Leiceaga, primeiro nacionalista e despois socialista, defendesen en varias ocasións a tese de que Galiza é deficitaria e polo tanto “pobre”[vi], mentres que outras figuras como Carlos Mella, que foi director xeral de política financeira do goberno español e co tempo integrante do nacionalismo, acabaron defendendo a postura contraria: a de que a situación económica de Galiza sería máis favorábel con maior autonomía financeira e con máis capacidade para recadar impostos.

Como consecuencia de que as crenzas dos galegos se moven nese dobre eixo, lingua propia e pobreza, resulta que as nosas alianzas dentro do Estado tampouco aparecen claras. O nacionalismo é certo que as sitúa en Euskadi e Cataluña, pero os demais non acertan a vérense identificados ou aliados coas “pobres”, Estremadura e Andalucía sobre todo. Esporadicamente, como fixo hai pouco o goberno galego, poden establecerse acordos coas máis próximas de Asturias e León, pero só para cuestións puntuais, como as redes de comunicación.

Polo tanto, para a maioría da poboación galega –poderíamos dicir para a que vota partidos estatais– aliarse con Euskadi ou Cataluña, “rexións máis ricas” e que adoito son alcumadas polos medios de comunicación de “insolidarias”, sería considerado un grave erro político, contrario “aos nosos intereses”. Alén máis, a independencia destes territorios sería un inconveniente para as demais comunidades, sobre todo para esas consideradas “pobres”.

Pero está maioría social tampouco ve con agrado, aínda que só o manifeste en forma de pasividade, unha alianza con Estremadura ou Andalucía, nomeadamente debido a unha cuestión “étnica”. É perceptíbel, aínda que non estea moi estudado, que sobrevive entre nós un imaxinario de pertenza aos reinos do norte, fronte aos de pasado musulmán. A mera observación permite descubrir entre a poboación galega un certo etnicismo dos “louros” fronte aos “morenos” (mouros) do sur. 

Como consecuencia deste punto de vista, o noso futuro só se pode realizar dentro de España, con Madrid como punto redistributivo “neutro”[vii], malia que certa hipertrofia da capital, nos últimos tempos, podería estar provocando algunhas críticas, mesmo en sectores pouco nacionalistas.

Non se quere dicir con isto que a “diferenza lingüística”, expresado así de forma resumida, careza de peso para a maioría da poboación galega. Máis ben pensamos que a lingua propia incrementa a percepción desa “diferenza étnica”, pero a maioría decide adoptar o punto de vista unitario, ante todo por conveniencia económica. Esta interpretación é a que dá lugar a que se sinta cómoda no PP, pero moito menos en Vox, un partido fortemente etnicista.

A herdanza dunha vella e complexa sociedade

A sociedade campesiña galega, que até os anos 50 do século pasado incluía a case o 80% da poboación, era unha comunidade antiga, “un vello complexo agrario” en expresión de Abel Bouhier, extremadamente organizado, ás veces labiríntico, no territorial, no económico e no social e cuxa base era, en todo caso, a terra.

Os lugares aptos para horta dividíanse en leirados ou tacos para que todas as familias tivesen acceso aos seus recursos; os abundantes toxos, estrados nas cortes de gando, convertíanse en imprescindíbel fertilizante; o foro representou durante varios séculos un réxime de posesión da terra moito máis avanzado que o sistema latifundista padecido polos xornaleiros do centro e sur de España; os abundantes montes de man común constituían, en fin, unha sorte de “caixa de aforros” para os campesiños, dado que no monte as familias encontraban o excedente que en calquera momento podían necesitar: leña para o lume, alimento para os animais, caza ou mesmo terreo para construír a vivenda cando se trataba dunha nova familia sen recursos[viii].

Os labregos galegos carecían de poder político, pero durante séculos mantiveron o seu dominio sobre o territorio. Nos últimos anos do franquismo, cando o Goberno tratou de aplicar estratexias desarrollistas, contrarias a eles, estalaron os conflitos (Castrelo de Miño, Portomarín, As Encrobas. Baldaio…).

O PP, que en Galiza conseguiu facerse de seguida co control da administración local, escolleu a vella táctica de “deixar facer”, no que respecta á produción e o territorio, reservando para si de novo os resortes do poder político. Cando o Goberno quería impoñerse, os caciques ou alcaldes trataban de actuar de intermediarios, cunha estratexia que compaxinaba, ou aparentaba facelo, a defensa dos labregos coa cesión e a negociación.

En poucos anos, sen embargo, o resultado deste reparto de atribucións entre as familias labregas e un poder político crecido, nunha etapa de fortes cambios no mercado, dirixidos case sempre desde o exterior, acabou provocando un parón no desenvolvemento. Houbo iniciativas que os labregos e gandeiros levaron adiante, co apoio dos axentes de extensión agraria, como as granxas de polos nos anos sesenta ou as de leite algúns anos despois, pero no balance acabaron dominando outros factores, como o apoio financeiro ao abandono de explotacións, até dar lugar finalmente á parálise e ao baleirado do campo.

Da astucia do PP, e da súa comprensión das características do territorio, do que sen dúbida procedían moitos dos seus cargos e militantes, dá mostra que membros do partido chegasen a participar nas mobilizacións contra a chamada Cota Empresarial. Pero en xeral, a súa actitude sempre atenta fixo que se moderasen os conflitos, que a redución do poder dos campesiños fose aparentemente voluntaria e que a emigración ás cidades e a ruptura radical co mundo anterior acabase aparecendo aos ollos dos interesados como unha evolución necesaria, só contrapesada ocasionalmente pola nostalxia.

Por último, pero non menos importante, as melloras nas comunicacións, as chamadas pensións pola agraria e a medicina pública fixeron o resto. A fin de contas, Galiza, dentro de España e Europa, estaba a vivir un punto de inflexión, marcado pola dependencia e o extractivismo, nunha dinámica propia do terceiro mundo, pero compensada pola súa situación dentro do modelo de benestar español e europeo. Que este poder anestesiante non teña destruído totalmente a nosa estrutura social mostra até que punto o vello complexo agrario era poderoso.