Xirarmos un mapa 90º

Subir a Galicia, baixar ao Algarve. Hai quen pensa así. Ou hai quen camiña cara á fin do mundo, na costa da Morte. Cando se comezou a dicir rías altas ou baixas? Nomealas deste xeito equivale a manter activa a concepción terramapista na que o norte está arriba, no alto dunha carta pendurada na parede e o sur esvara cara a abaixo sen límite. A contorna occidental remata do lado esquerdo. Ver un mapa xa nos pon de parte. A bola que nos acolle nesta pequena galaxia desprázase aínda co efecto producido pola patada do Big Bang. Viaxan telescopios ao exoespazo para dar conta do alén en 3D. Porén, na casa Terra, seguimos a construír unha imaxe intencionada do planeta en dúas dimensións, tal que nunca acontecese o Renacemento. Os lugares sitúanse enriba, embaixo ou contra a esquerda de algures. Poucas veces reparamos no pouco ao sur que está Suráfrica, por exemplo, cuxa latitude é equivalente á do estreito de Xibraltar, foxo onde escachan os soños de camiño á estrela polar. Onde estamos? Seica Galicia queda no recanto dunha península entre dous mares. Ninguén percibe este espazo como o dado esmagado sobre o que baila na punta do pé a impoñente dama África. Por que non nos damos visto onde realmente estamos neste mundo global? Propoño un exercicio: cada día xirar 90º en sentido horario un mapa de Galicia sen fronteiras. Ou pendurar unha esfera polo Ecuador. Aparecen cousas! As rías deixan de ser altas ou baixas de vez. Se en algures se sitúa Galicia, é debruzada na varanda fronte á cinta transportadora do horizonte, na que escorregan máis dun cento de buques diarios. Sen paraxe, peregrinan camisetas, zapatillas e móbiles por diante da Nosa Señora da Barca, desde as cidades alfa de Shangai e Singapur ata o epicentro loxístico do porto de Rotterdam. Coma quen conta doas nun rosario de contedores, pasan diante dos ollos as actuais especias, froito do viacrucis da fabricación nas Indias orientais. En 1958, Torre Enciso parte por vez primeira o mapa en Rías Altas, Medias e Baixas Nas apps de navegación seguimos en tempo real esa fita apertada contra o perfil de Galicia e Portugal antes de se despregar no Mar do Norte. Un dos corredores oceánicos máis transitados de todo o planeta está ao noso carón. Isto é o que nos posiciona, non a fin do mundo, non a costa da Morte. Xa en 1928 Carré Alvarellos pregaba fose alcumada costa da vida, por obvias razóns. Rías altas e baixas Aludir ás Rías Altas, en particular, é moi recente na Xeografía. As descricións do reino que fan Molina en 1550 ou Cornide en 1764 presentan o retrato dun país vizoso. Polo que se refire ao litoral, as rías relátanse unha a unha, con cita constante aos portos e radas, á abonda riqueza de pescada e sardiña, ostras, mexillóns e visita anual de baleas. Faise reconto polo miúdo de fábricas de cordas e lonas, alfolíns, baterías, mosteiros e fachos. Mais nestas obras non son mencionados os conxuntos de rías altas ou baixas. É só desde a faena no mar que se perciben así. O mesmo Cornide na Memoria sobre la pesca de la sardina, dez anos despois, fai un apuntamento ao xeito de falar nas rías baixas fronte o das altas -con minúscula-, xouba ou parrocha. Pouco máis. En 1926 Otero Pedrayo percorre na Guía de Galicia unha paisaxe litoral hoxe case irrecoñecible. As Rías Baixas están plenamente identificadas na súa estrutura paisaxística. Nin traza do topónimo Rías Altas no texto –nin en 1964, 4ª ed.–. Tampouco son citados os dous supostos grupos na moi ampla introdución da Geografía General del Reino de Galicia de 1928. O temperán tratamento xeográfico de Galicia non eleva a canon o que se dá de xeito difuso: no capítulo dedicado á pesca, na devandita enciclopedia, si se definen as artes e capturas das rías altas ou baixas, sen sabermos en concreto cantas veñen sendo elas, as do bocarte, as do xurel. O inicio do paradigma con Torre Enciso É Torre Enciso, xeólogo, quen parte por vez primeira o mapa, en 1958, en Rías Altas, Medias e Baixas, segundo fracturas tectónicas. A súa visión xeomorfolóxica está superada mais aí principia un paradigma de referencia á costa que desemboca, na actualidade, en marcas de consumo: viños, produtos do mar, turismo, paisaxes recortadas. Sobre a realidade continua da pesca de baixura, das veigas da seca no fondo dunha ría calquera, dos fértiles cantís, dos areais e arnelas, cons e laxes, superpuxéronse tópicos e vontades. Despois aconteceu o desapego de chuzar na costa unha fábrica de celulosa ou unha balsa de lodos. Eclosionou o arco urbano atlántico e desentendémonos de onde estamos. A proposta de Lei do litoral e o gran valado de eólicos mariños volverán confundir o talento do recanto onde comeza un mundo.