‘Soidi i Sorti’. Andando e falando na terra da fala

‘Soidi i sorti’, Saúde e sorte escrito na fala, nun mural de gran formato realizado por Halfstudio e promovido polo concello á entrada da vila das Ellas. San Martiño dos Viños ergueuse como vila entre 1174 e 1228 no lugar que aínda hoxe se denomina Teso Galego. O cambio de emprazamento para o actual, dentro dun antigo forte, foi debido a necesidades defensivas, despois da destrución do primeiro asentamento polas tropas portuguesas en 1642. Un comendador do lugar de Trebello trasladouse para o núcleo urbano e cambiou a denominación pasando a utilizarse o apelido actual en vez da alusión aos viños. Segue sendo un lugar de cultivo da vide e nas fermosas rúas da poboación abondan as buigas ou adegas onde se reúnen familiares e amigos a probar o viño novo. Pola praza porticada e polas rúas circula a auga a través das regateiras. As súas portas ábrense con amizade aos galegos aos que convidan con gusto ao viño de pichorra e coa satisfacción de comprender unha lingua irmá. Alicia Manso, profesora da Universidade de São Paulo, e Xosé Henrique Costas, catedrático na Universidade de Vigo, editaron e realizaron a introdución da obra de Domingo Frades Versus valeoris da nosa fala. Agradécenlle a Mingus os seus "ensinamentos i esfordus, por esi corazón inmensu que tes, i a túa filla Ana, que nos sirví de intermeiaria entri o seu taita i nós, sempris con varias dudias de dudas textuais". Frades era membro correspondente da Real Academia Galega e chorou de emoción cando o gaiteiro Raúl Galego chegou á súa casa tocando a Marcha do Antigo Reino de Galicia alá por 2008. Morreu en xaneiro de 2023. Participara na formación da asociación Fala i Cultura, colaborou na tradución á fala do Novo Testamento e era considerado a máxima eminencia nesta lingua. O historiador estremeño Alfonso Naharro fala da primeira repoboación con galegos procedentes do Bierzo no ano 883. O muladí de orixe galega Al-Galliqui instalaríase na zona en Munt Salut, na cidade encastelada hoxe coñecida como Salvaleón. Precísanse escavacións arqueolóxicas nas ruínaspara comprobar e certificaresta hipótese. No Catastro de Ensenada (1752) os tres lugaris aparecen citados como Valverde del Fresno, Las Heljas e San Martín de Trebexo. Coma noutros lugares de Castela, tamén aquí naquelas datas contribúen co Voto de Santiago, ás finanzas da catedral de Compostela. "No tema do emprego, sempre está todo por facer, pero aquí en San Martiño hai unha hostalaría puxante, con casas de turismo rural e restaurantes", indica o concelleiro de Cultura de Trebello, Diego Moreno. "Pódese encontrar tranquilidade e paisaxe, temos servizos médicos, urxencias, farmacias, restaurantes, hoteis e certa oferta cultural. Eu teletraballo cunha empresa de Madrid, e temos fibra óptica á altura de calquera gran cidade", salienta Moreno. No colexio de Valverdi xa hai tempo que impulsan actividades extra-escolares na fala. "Como non hai gramática aínda, temos dificultades, pero a cartelaría usa case totalmente a fala, no recreo a rapazada xa usa entre ela só a fala, os mestres que veñen de fóra teñen que ir aprendendo, sempre dixemos que a fala ten que ser recoñecida e valorada", afirma a directora do CEIP, Any González Bellanco: "Elaboramos U nosu primel diccionariu da fala coa participación dos colexios de Valverdi, Sa Martín de Trevellu e das Ellas e editado pola Deputación de Cáceres". O libro, con debuxos da rapazada, recolle as tres variedades e indica ao comezo que está "pensau pa us mininus i mininas, nun é algo que encontremus tan fácilmenti. Por isu, hemos quiríu ficel iste pequenu diccionariu temáticu: pa que poicu a poicu haya máis coisas escritas en A Fala pa us máis pequenus". "Estamos moi orgullosos, pero a fala debe de contar tamén como un mérito nas oposicións do profesorado. En centros como o noso, veñen moitos mestres de fóra e non coñecen a fala, aínda que co tempo aprenden para entender a nenos e nenas", apunta Any González Bellanco. "Agora dispoñemos de dous dicionarios da fala, e contamos cunha aplicación móbil. Esperamos que se poidan facer moitas máis cousas", indica a directora do centro educativo. Pero máis alá da entrega militante e xenerosa do profesorado dos tres lugaris, a fala necesitaría no ensino axudas para a elaboración de materiais, prazas de profesorado especialista, formación, etc. Nas Ellas amosan con orgullo o seu Monumento ao contrabandista o macuteiro, o home que, esforzado, cruzaba a fronteira cargado con sacos de café ao lombo para levar o sustento para a súa familia. "Aquí entramos na Unión Europea con antelación e xa eliminamos fronteiras uns anos antes", comenta con sorna un industrial da zona que tamén engade con picardía: "Á inauguración do monumento veu o comandante do posto da Garda Civil de Coria". "Estiven emigrado en Zug, na Suiza, alí traballei con moitos galegos. Todos eran moi boa xente. Os galegos falaban alí coma nós e nós falamos coma os galegos", apunta un señor maior sentado á porta da súa casa, facendo o serán. O visitante pode hospedarse no Hotel Palmera de Valverdi. Para unha parella de namorados recomendamos o establecemento de turismo rural A Velha Fábrica. Alí unha magnífica restauración rehabilitou unha antiga fábrica de mantas e de aceite. A oferta da zona inclúe a Hospedaría Serra de Gata, un establecemento público da comunidade autónoma, dirixido polo galego David Varela, da comarca do Lemos. Saboris de sempris é un restaurante novo, moi recomendable, chantado na praza maior de San Martiño. Ceamos ben e tratáronnos con moita amabilidade na Casa Laura de Valverdi. Que 'quedi' entre nós Fernando Iglesias montou o seu atelier de deseño Eureka en Valverdi despois de traballar nunha axencia de publicidade en Madrid. "Producíamos para grandes clientes como Iberdrola, Telefónica, Endesa... pero a min satisfaime máis facer cousas para a xente do lugar que para esoutro tipo de empresas. Fixemos vídeos, camisolas, autocolantes con palabras características de cada un dos lugares e todo o que podemos facémolo na fala", recalca o director de Eureka Creativos. "Un dos tesouros da fala é que hai tres variantes e cada lugar identifícase con elas. Hai moitos emprendedores en Valverdi, pero nós tamén temos moitos clientes de fóra que manteñen a nosa economía", subliña Iglesias. "Está difícil, hai que ter moitas ganas, pero é cara e escasa a vivenda para alugar e tamén se atopan moitos atrancos para construír [...]. Eu aquí fago o mesmo que en Madrid, pero cinco veces máis barato. Saes pola rúa e falas coa xente. Iso nunha gran cidade non o tes. Vou facer deporte ou tomar algo cos amigos. Hoxe, todo o mundo merca por Internet, pero hai que procurar tamén que, sobre todo, as compras diarias, as cousas do día a día, se fagan no negocio local porque crea riqueza". Para Any González, o val de Xálima é un paraíso natural, un verxel, "eu nacín en Avilés, en Asturias, aínda que os meus pais eran valverdeiros. Ademais da riqueza paisaxística, o potencial humano é enorme e a riqueza lingüística non se atopa en ningún outro lugar de Estremadura. Eu non son falante nativa, son neofalante. Cando pedimos colaboración ás persoas maiores, a súa resposta é espectacular". "É verdade que non hai moito traballo, non hai moita saída laboral, seguimos sendo unha contorna rural, a Administración debe empuxar estas zonas. Ben é certo que desde a pandemia e o confinamento, xeneralizouse o teletraballo e iso veu moi ben a estas zonas. Teño un fillo que está nunha empresa en Oviedo, é enxeñeiro e vive en Valverdi e traballa a distancia", salienta a directora do centro educativo. "Antes non nos déramos conta do valor da fala, pero agora con Internet é máis coñecida e veu xente da Universidade de Galiza que se interesou", conversan dous homes diante da Casa do Concello das Ellas. "Aquí con algo de perras vívese moi ben, temos as catro estacións con diferenzas, chove algo menos e hai tamén épocas de calor". "Hai moita xente no paro, e o fundamental é ter un oficio e contar con educación, pero aquí se vive ben, no confinamento paseábamos polos camiños e ninguén dicía nada", comentan entre risos. Un dos mellores aceites do mundo "Cada ano facemos unha gran calidade de aceite, logramos mantela e xa nos deron case trescentos premios e vendemos en vinte e un países", indica Miguel Carrasco, da almazara As Pontis que vende aceite Vieiru: "Temos os ollos postos no oleoturismo e que a persoa visitante ademais de coñecer e probar o noso aceite, tamén se empape na terra que habitamos e na nosa fala". Este ano o aceite Vieiru ecolóxico recibiu o premio Evooleum como o mellor aceite de oliva virxe español. Está no posto undécimo na clasificación mundial de aceites, empatado en valoración co quinto clasificado. "Mercamos oliva a 1.500 produtores, pero demostramos que o pequeno oliveiral tamén pode lograr unha gran calidade", salienta Carrasco. Baixando da almazara As Pontis, atopamos a ponte de Arregañacús, un hidrónimo que "fala da xente que viña aquí lavar as roupas", apunta Miguel, "o neto do pastor". Xa no Catastro de Ensenada, este lugar aparece como "Puente de Mal Nombre". Boa fibra "A agricultura está decaída, pero hai boa cobertura de Internet nos tres lugaris, e xa hai xente que teletraballa. Nós somos un lugar moi aberto, emigramos por toda Europa e ofrecemos hospitalidade", manifesta o alcalde das Ellas, Toño Bellanco. "Todo son vantaxes porque a xente empatiza moito co forasteiro", abonda Miguel Ramos. A tenda de Rosario nas Ellas abriu en 1936. Vende froita, téxtil e un pouco de todo. "Seguimos falando o que nos ensinaron desde pequenas, o lugar é moi tranquilo, sen coches, sen contaminación, hai que mellorar para dar traballo á mocidai", conclúe a autónoma. O orgullo segue vivo e hai unha demanda xeral de potenciación da lingua. Levar a fala aos sitios onde non estaba antes ―como a escola e a Administración― é clave para asegurar o futuro e manter elevada a conciencia sociolingüística, segundo Tamara Flores: "Estamos loitando pola cooficialidade". "Ata San Martiño, pan e viño, de San Martiño adiante, fame e frío", di un refrán galego. Poderíase usar para falar da hospitalidade e da empatía que un atopa no val do Xálima. A lingua é o seu pan que ofrecen con amabilidade e cun sorriso á xente de fóra. Comparten o seu molete de pan con xenerosidade. Cheguei nunha ocasión a San Martiño de Trebello arredor das dez da noite. Ía con Pitusa e co amigo Xosé Manuel. Ao baixar da autocaravana, nun parque batemos cun rapazolo duns trece ou catorce anos. "Boas noites", saudounos con firmeza provocando en nós unhasensación a cabalo entrea sorpresa e a envexa.