'Sempre en Galiza' e a censura franquista

Asegunda edición de Sempre en Galiza, publicada en 1961, insería unha "Nota dos editores" abondo ilustrativa no referente á súa prohibición por parte do franquismo. Indicábase, en primeiro lugar, que Castelao determinara en persoa que se reservase unha cantidade de exemplares da edición orixinal para que o pobo galego os recibise cando o contexto fose outro. Unha segunda información especificaba que esa partida xa estaba enteiramente esgotada, pola circulación furtiva de Sempre en Galiza a esta beira do Atlántico. Neira Vilas testemuñou como se logrou, desde as Mocidades Galeguistas de Bos Aires, que centos de exemplares chegasen a nós a través dunha distribuidora mexicana. Engadía que a xente que viaxaba desde solo arxentino facía o esforzo, alén diso, de traer consigo algunha unidade. O autor de Memorias dun neno labrego tamén lembrou que eles mesmos elaboraron un papel cunha cabeceira co nome dunha perfumaría para faceren envíos ocultos do volume. Canto a isto, non semella casual o reducido tamaño que se deseñou para a terceira edición de Sempre en Galiza, que viu a luz en 1974, o cal facilitaba en medida notoria o seu espallamento encuberto. Cómpre traer a colación que, no ano 1965, se estendeu por algúns ámbitos do territorio galego o rumor, na verdade carente de ningún fundamento, de que viña de aparecer, confeccionada en Cuba, unha edición das obras completas de Castelao con prólogo de Fidel Castro. Trátase dun pormenor suficientemente elocuente, o cal confirma a expectación que concitaban os seus textos, nomeadamente Sempre en Galiza. Escolma posible (Galaxia, 1963) No período franquista, Sempre en Galiza tan só se puido pór a disposición do público licitamente, e de forma fragmentaria, na recompilación Escolma posible, organizada por Marino Dónega e editada por Galaxia en 1963. O título, elixido deliberadamente, denotaba con sutileza as dificultades para propagar daquela o patrimonio escrito de Castelao. Non en van, no prólogo que acompañaba esta antoloxía facíase mención explícita da existencia de limitacións "esóxenas", das cales se dicía que "ben se comprenden", en patente alusión á ditadura. En Escolma posible, para tratar de salvar o control da censura, seleccionáronse de Sempre en Galiza pasaxes sobre todo de índole cultural e lingüística, e non tanto de teor político. Mesmo así, os censores do Ministerio de Información y Turismo decretaron, como exixencia imperativa para que saíse, que se chapodasen diversos anacos procedentes principalmente de Sempre en Galiza e, por outra banda, de Alba de gloria. Cabe pensar hoxe en día que o empeño de Galaxia quedaba un pouco curto, mais o marco opresivo, conforme se comproba pola severa resolución das autoridades, non aceptaba baixo ningún concepto ir máis aló. A este respecto, cómpre evocar algunhas das afirmacións que se contiñan no informe subscrito por un dos censores de Escolma posible. Con estas palabras iniciábase: "Por lo que el título indica, Escolma posible es una selección de escritos de Castelao, en la que, por cierto, apenas se añade nada a la versión del nacionalismo contrariado de su otra obra Sempre en Galiza". Un segundo censor do que se requiriu opinión alertaba, á súa vez, de que nas páxinas de Escolma posible se manifestaba con suma claridade o "afán galleguista" de Castelao, "haciendo resaltar las diferencias que separan a Galicia del resto de España". Francisco Fernández del Riego, puña o acento por aqueles días, nunha recensión na revista Grial, que Escolma posible conseguía atesourar, malia todos os atrancos afrontados, o valioso mérito de "lembrar aos seus vellos lectores o que Castelao representa" e, primordialmente, de "amosar ás novas xeracións o alto valor da súa lección, que lles era case descoñecida". El pensamiento político de Castelao (Ruedo Ibérico, 1965) Do devezo que baixo a tiranía franquista había para ofrecer Sempre en Galiza dá proba o feito de que a distribuidora Edaf suplicase o visto e prace ministerial, en 1964, a fin de comercializar a edición arxentina. A súa petición, porén, denegouse de xeito rotundo. O censor ao que se lle encargou o respectivo informe principiaba apuntando aquilo que ao réxime lle interesaba resaltar, por un lado, e reprimir, por outro, da figura de Castelao: "Sempre en Galiza resume en un volumen considerable la vida política del mejor de los dibujantes caricaturistas gallegos y del más empecinado de los sedicentes autonomistas de aquella región". Por mor deste clima hostil, non é de sorprender que a seguinte tentativa de editar Sempre en Galiza tivese que se levar a cabo en Francia. En efecto, Ruedo Ibérico lanzou alí, en 1965, El pensamiento político de Castelao, monografía disposta polo xornalista Alberto Míguez onde se proporcionaba, en versión galega e castelá, un amplo repertorio do ensaio. Isaac Díaz Pardo, verdadeiro promotor deste proxecto xunto con Luís Seoane, sinalou que o propósito premeditado consistía en desbaratar a imaxe nesgada de Castelao que a propaganda franquista propiciaba. El pensamiento político de Castelao tivo unha irradiación significativa, mormente porque Sempre en Galiza permanecía proscrito, desatando esa acollida a ira feroz dos dirixentes franquistas. Alberto Míguez foi sometido a un proceso xudicial no Tribunal de Orden Público, o cal rematou coa imposición dunha multa de dez mil pesetas e unha pena de cadea de seis meses e un día pese á denodada actuación de Valentín Paz Andrade, o seu avogado defensor, para que se ditase a súa absolución. Sempre en Galiza (Librouro, 1975) Desde a década dos sesenta, algúns libreiros comprometidos arriscábanse con afouteza para achegar ao público, adoptando as precaucións debidas, Sempre en Galiza. Foi o caso de Eduardo Hernández, en Santiago de Compostela, Enrique Molist, na Coruña, Carlos Vázquez, en Ourense, ou Antón Patiño, en Vigo. Este último, propietario da libraría Librouro, dexergou a mediados dos anos setenta que podía supor unha oportunidade extraordinaria a obtención de permiso para estampar a obra no noso territorio. Por tal razón, tomou a decisión de tramitar a obrigatoria licenza, o 3 de xuño de 1975, diante da Dirección General de Cultura Popular, adscrita ao Ministerio de Información y Turismo. Mais a resposta oficial á súa ambiciosa pretensión resultou adversa. O censor ao que se lle asignou a fiscalización de Sempre en Galiza finalizaba o seu informe con esta conclusión tallante: "En conjunto la obra por su tendencia a la dispersión de la soberanía nacional se enfrenta con la Ley Orgánica del Estado, la del Fuero de los Españoles y la de Principios del Movimiento Nacional, y por la falta de respeto a las instituciones (su ataque al militarismo, pgs. 97, 195, 198) incurre en el art. 165 bis b) del Código Penal, por lo que es denunciable y no puede ser autorizada la publicación". Antón Patiño presentou un escrito de alegacións, o 23 de decembro de 1975, pregando que se reconsiderase a decisión contraria. Empregaba ante todo dous argumentos. O primeiro era o seguinte, literalmente: "Dadas las circunstancias actuales, en que nuestro Gobierno viene prestando la máxima atención a las lenguas regionales, y, por ser el autor de este libro estudiado en numerosas tesinas, vuelvo a presentar a consulta el referido libro con el ruego de autorización por lo que de aportación al estudio de las lenguas regionales puede representar". O segundo argumento esgrimido por Antón Patiño no seu recurso chamaba a atención sobre o tempo transcorrido desde que Sempre en Galiza saíra orixinalmente, o que baleiraba a obra, polo que se aducía, "de cualquier contenido que no sea el puramente histórico y lingüístico para una escasa minoría de intelectuales". De calquera modo, o rogo de Librouro sería refugado sen máis remedio. Os xerarcas das instancias oficiais non atenderon ningunha clase de razóns, condenando esta iniciativa ao fracaso. Sempre en Galiza (Akal, 1976 e 1977) Merece un especial apartado o impulso despregado polo selo Akal, pois foi o que posibilitou que se dese publicado Sempre en Galiza na súa totalidade por primeira vez no Estado español, aínda que non sen que antes retirase, pola súa exclusiva conta, un feixe de fragmentos problemáticos. Aconteceu en xuño de 1976, con Franco xa falecido uns meses atrás. Na colección Arealonga, viña a lume nesa data o segundo tomo da Obra completa de Castelao, consagrado por completo ao ensaio. No primeiro tomo, o ano anterior, recolléranse as narracións Un ollo de vidro, Cousas, Retrincos e Os dous de sempre, así como Os vellos non deben de namorarse. Un trazo importante desta Obra completa é que non se presentou a "consulta voluntaria", como estipulaba o artigo 4 da Ley de Prensa e Imprenta de 18 de marzo de 1966. Polo contrario, Akal optou por cumprir directamente o trámite de depositar na Dirección de Cultura Popular os seis exemplares fixados polo artigo 12. Isto non era relevante no que se refire ao primeiro tomo, con textos literarios pouco conflitivos, mais si no concernente ao segundo, onde se brindaba Sempre en Galiza. O máis verosímil é que as cabezas reitoras de Akal procurasen forzar con esta especie de feito consumado o beneplácito, xa que a outra solución era a adopción de accións penais para castigar a súa ousadía. Para equilibrar a balanza, Akal resolvera, en reciprocidade, eliminar nun xesto voluntario algunhas pasaxes de Sempre en Galiza que ían suscitar necesariamente o rexeitamento categórico dos censores. A manobra descrita gozou de fortuna, pola intervención, á parte, dun alto cargo do Ministerio de Información y Turismo, en concreto o filósofo e arabista Miguel Cruz Hernández, catedrático da Universidade de Salamanca, quen ocupaba entón o posto de Director General de Cultura Popular. Nun conciso ditame, pronunciábase nestes termos condescendentes: "Realizada la edición y presentada a depósito parece problemática la existencia de una incidencia negativa en nuestra legislación vigente". É adecuado deterse nunha nota introdutoria anónima co título "Esclarecendo un pouco", datada en maio de 1976, que xurdía neste segundo tomo das Obras completas onde se transcribía Sempre en Galiza. Nela referíase que non era lexítimo "negar ou escamotear libro tan importante, tan suxestivo, tan honrado e tan fermosamente escrito". Logo de citar varias edicións realizadas no exterior, reivindicábase que a obra, pola súa entidade, tiña "dereito a amosarse de xeito máis normal i eficaz". Nesta nota non se silenciaba a poda efectuada en Sempre en Galiza. En particular, apelábase a que "os leutores disimularán –i entenderán– as pequenas omisiós", argüíndo que obedecían á "necesidade de publicar hoxe o texto". A seguir, puntualizábase que o libro "aparecerá completo cando aquí poida aparecer completo". Este prognóstico non demoraría moito, realmente, en se cumprir. Á vista de que a censura, aínda vixente nese momento, non se opuxera a que estivese na rúa a súa edición de Sempre en Galiza, o selo Akal fixo outra, en abril de 1977, na que se recuperaban os treitos retirados. A cuberta desta edición era diferente, pois pasábase a utilizar a de cor branca cun escudo no sitio central sostido por una serea, en que sobresaía a bandeira galega, das edicións arxentinas de 1944 e 1961. No ángulo inferior dereito, amais diso, incorporouse unha faixa azul que anunciaba con ánimo publicitario: "Edición íntegra". No mesmo ano, Akal materializaba unha edición en castelán, para aproveitar aínda máis a espectacular novidade que significaba que Sempre en Galiza se publicase legalmente. Evidentemente, nesta edición de 1977 xa non estaba aquela nota introdutoria, "Esclarecendo un pouco", da edición do ano anterior. No seu lugar incluíase agora unha "Nota da editorial" de ton moi distinto, onde abertamente se advertía: "Esta edición reproduce na súa totalidade a de Bos Aires de 1961 que é a completa, a definitiva".