Bernardo Bargo, documento humano

Ao longo das dúas últimas décadas do século XIX, o médico e criminalista italiano Cesare Lombroso desenvolveu as súas teorías sobre a delincuencia. Entre as súas teses destacaba a que asumía a existencia dos chamados criminais natos, que se correspondían con aquela parte do corpo social constituída por persoas especialmente propensas para conductas desviadas da norma e polo tanto executoras de feitos constitutivos de delito. Unha vez adoptada esta categoría, Lombroso teorizou sobre a existencia de caracteres definitorios deses criminais natos, entre os cales estaban tamén algúns trazos fisionómicos que pertencían en exclusiva aos criminais natos. O propio Lombroso foi aínda un pouco máis alá ao incluír entre os criminais natos os anarquistas, teorizando sobre a existencia de caracteres innatos entre os activistas revolucionarios que na altura recorrían ao atentado ou á acción violenta. Moi pouco tempo despois da publicación da obra Os anarquistas (1894), en que Lombroso expón estas ideas, o vigués Ricardo Mella asumiu a refutación das súas teorías. O teórico libertario galego decatouse dos negativos efectos que as teorías lombrosianas terían sobre o movemento anarquista, tanto a nivel de opinión pública como de xustificación para a acción represiva do Estado, xa de por si abondo expeditiva. En 1895 comezou a escribir a súa refutación do criminalista italiano e finalmente, en 1896, Ricardo Mella publicou Lombroso e os anarquistas (1896) co obxectivo declarado de dar a batalla desde o campo das ideas á obra do médico e criminólogo italiano. Nunha liña semellante á de Mella, o anarquista italiano Pietro Gori emprendeu en Buenos Aires a súa propia refutación das teorías lombrosianas. Gori tiña unha sólida formación xurídica (estudara Dereito e a súa tese doutoral fora A miseria e o delito), polo que dirixiu o seu campo de actuación cara ao ámbito científico, profundizando nos traballos da chamada escola italiana do dereito penal, que poñía o acento nas circunstancias sociais como factor esencial para a formación do delincuente. Malia a súa condición de exiliado, Pietro Gori conseguiu facerse un lugar entre a intelectualidade arxentina e promoveu a edición da revista fundacional do positivismo criminolóxico arxentino: a publicación Criminología Moderna, que comezou a súa andaina en novembro de 1898. A vocación científica da publicación era evidente, xa que contaba cunha extensa nómina de colaboradores estranxeiros, maioritariamente italianos, entre os que figuraban Enrique Ferri ou o propio Cesare Lombroso; de entre os colaboradores locais destacaban os doutores José María Ramos Mejía e José Ingenieros, que se fixo cargo posteriormente da dirección da publicación. A intención de Gori non era unicamente a de refutar o ataque ao anarquismo que fixera Lombroso; ao estabelecer as condicións socio-económicas como o factor clave para a aparición da criminalidade, estaba ligando o seu pensamento criminolóxico ás súas ideas anarquistas sobre a supresión da propiedade e o estabelecemento dunha sociedade sen clases para a resolución do problema social. Nos meses de xaneiro e febreiro de 1900 Criminalogía Moderna contaba cunha orixinal colaboración do emigrante galego Bernardo Bargo Gómez. O curioso da súa participación na revista consistía en que nos dous artigos que publicou baixo o título de “Documento humano”, era o propio Bargo o que daba conta da súa vida para colocarse como un caso de estudo para a antropoloxía criminal. Nos artigos Bargo contaba a historia de como caeu na criminalidade polas carencias educativas e as situacións de miseria que tiña padecido, e como saíu dela nun proceso de rexeneración social da man do coñecemento da socioloxía e das ideas anarquistas. Bernardo Bargo nacera no lugar de Lugo, en Toxosoutos-Lousame, o 22 de abril de 1870, no seo dunha familia campesiña. Na súa localidade natal asistiu á escola até os 15 anos, en que foi expulsado a consecuencia das faltas de asistencia como resultado da súa participación nos traballos agrícolas coa súa familia. Pouco despois, embarcou con pasaporte falso cara a Buenos Aires, a onde chegou o 27 de novembro de 1887. Na capital arxentina desempeñou varios oficios nos que non conseguiu estabilidade polas súas carencias no ámbito educativo e falta de experiencia profesional. Aos poucos, comezou a cometer pequenos roubos e a estreitar tratos con persoas do mundo da delincuencia; como consecuencia, entrou na cadea por vez primeira en 1888, por un roubo de galiñas. Os anos que seguiron foron un ronsel de episodios de pequena delincuencia, vida na marxinalidade e tropezos coa xustiza. En 1890 Bernardo era un dos primeiros clientes da Oficina Antropométrica de Identificación da Policía de Buenos Aires, creada en maio de 1889. Esta oficina respondía as novas tendencias na investigación policial, entre as que destacaba pola súa novidade o chamado bertillonage (polo policía francés Alphonse Bertillón, o seu iniciador): a creación de ficheiros fotográficos de delincuentes que servisen como base de datos para a comprobación de antecedentes. Esta novidosa técnica conectaba en parte coas teorías lombrosianas, pois as fichas fotográficas policiais incluían toda unha serie de datos de caracterización fisionómica que permitían a análise antropomórfica que propoñía o criminalista italiano para distinguir os chamados criminais natos. O propio Bargo lembraba que pouco despois pasaba tamén pola Oficina Antropométrica de La Plata, mellor instalada que a de Buenos Aires, onde ademais de fotografías tomáronlle tamén as pegadas dixitais. Na altura de 1895, comezou a facer lecturas sobre temas de socioloxía e anarquismo, e comezou a falar delas aos seus coñecidos; o propio Bargo recoñecía que naquela altura aínda non o facía con moito fundamento. Tamén denunciou na prensa arxentina algúns episodios de brutalidade policial que tiña padecido. Se antes era coñecido polo alcume de “El galleguito”, rapidamente comezou a ser coñecido tamén como “El anarquista”. Naquela época tomou contacto coa publicación anarquista La Protesta Humana e foi probabelmente a través dela como contactou con Pietro Gori. Malia que a súa vida tiña cambiado totalmente e estaba abandonando os ambientes marxinais e o mundo da delincuencia, a finais de 1899 foi novamente detido por unha antiga denuncia no departamento de policía de La Plata e desde alí asinaba aqueles apuntes autobiográficos para Criminalogía Moderna. Malia os esforzos de Mella e Gori, e a singular contribución de Bargo, as teorías de Lombroso constituíron parte da andamiaxe das novas leis represivas aprobadas para a persecución do activismo sindical e social por todo o mundo. En novembro de 1902, o Parlamento arxentino aprobaba a Lei de Residencia, que outorgaba ao Goberno amplos poderes para decretar, sen tutela xudicial, a expulsión de inmigrantes que “comprometan a seguridade nacional ou perturben a orde pública”. E a lei aplicouse de inmediato para tentar rachar o ciclo de mobilizacións obreiras que culminaran coa gran folga xeral do 22 de novembro. Nas seguintes semanas comezou unha deportación masiva de militantes anarquistas. Non son poucas as obras que lembran a deportación no vapor Reina María Cristina dun grupo de dez militantes libertarios, entre os que estaban entre outros os galegos Adrián Troitiño e o xornalista Julio Camba; mais pouco se sabe de que o 8 de decembro de 1903 partía no vapor Espagne outro grupo de seis expulsados, entre os que ía tamén Bernardo Bargo Gómez. Aínda que Bernardo Bargo Gómez é un completo descoñecido na súa terra, en tempos as forzas de policía, a opinión pública, e mesmo unha parte da comunidade científica de Iberoamérica, tiveron noticia do seu tránsito por Arxentina, México e o Brasil Desde Barcelona, Bargo foi conducido preso primeiro até A Coruña, e despois a Santiago. Unha vez en liberade estabeleceuse na Coruña, onde viviu en San Roque e comezou a traballar facendo cestos, mais o seu carácter rebelde non tardou en topar novamente coa xustiza. En xullo de 1903 foi detido por se negar a descubrirse diante dunha procesión na praza de María Pita e comezou contra el un proceso por perturbación do culto católico; a súa situación complicouse con outra denuncia por atentado, ao respostar a unha agresión dun vixilante do cárcere, e tamén polo feito de ter pendente aínda cumprir o servizo militar. Nos inicios de 1904 aínda estaba na cadea, e sen que haxa constancia de cando foi posto en liberdade, si que sabemos que en canto puido Bargo puxo mar de por medio e marchou novamente da Galiza, vivindo en México polo menos desde febreiro de 1905 até abril de 1910. Neste período traballou como profesor nunha escola nacional en Ixtlán del Río, perto da costa do Pacífico, e colaborou co xornal anarquista coruñés Germinal, co que mantiña correspondencia a través do xastre anarquista José Sanjurjo, con quen mantivera amizade nos tempos do seu paso pola Coruña. Mais tampouco en México atopou a paz que buscaba, pois padeceu a persecución dos clericais locais, que promoveron a súa detención e o seu cesamento no posto de mestre, polo ensino laico que levaba adiante na escola. Neses anos Bargo tentaba tamén retomar o contacto cun irmán seu, Roque Bargo, do que tiña noticias de que traballaba como camareiro en La Habana; o xornal anarquista cubano ¡Tierra! publicou varios chamados seus pedindo novas do seu irmán, mais finalmente a Sociedad de Dependientes de Café informouno no mesmo medio que se o seu irmán estaba en Cuba, non estaba asociado ao sindicato do seu gremio. Na década de 1910 a súa vida parecía definitivamente ligada ao ensino laico, aínda que sempre estivo marcada pola vixilancia das autoridades dos diversos países onde tentou estabelecerse: novamente probou sorte na Arxentina, mais o expediente que tiña non favoreceu a súa integración; por segunda vez, Bernardo Bargo foi expulsado cara a Barcelona o 20 de xaneiro de 1912; da capital catalá foi para A Coruña en abril do mesmo ano. Nesta época hai constancia da súa participación en conferencias tanto en Barcelona, na Sociedad de Cultura Racional, como en Compostela, onde falou sobre a organización racional do traballo. En maio de 1914 padeceu unha nova detención en Chiclana (Cádiz), cando se dirixía á localidade de Paterna (País Valenciá), onde ía facerse cargo dunha escola racionalista. As últimas novas sobre a súa traxectoria aparecían pouco despois no Brasil, primeiro como colaborador do xornal O Operario de Sorocaba no final de 1912. Máis adiante seguimos a súa historia por unha nova detención en São Paulo no outono de 1914. A prensa brasileira informaba que por unha denuncia fora detido na pensión onde se aloxaba, e posteriormente foron comprobados os seus dados no Gabinete de Identificação de Rio de Janeiro: o departamento da policía carioca informou telegraficamente que Bernardo Bargo Gómez figuraba nos seus rexistros, reflexando unha detención anterior en xaneiro de 1913 e transmitindo un voluminoso expediente da Sección de Investigación da policía de Buenos Aires, que informaba de que tiña usado os nomes supostos de Ignacio Álvarez, Manuel Laré, Roque Gutiérrez e Ignacio González, de que era chamado polos alcumes de “El galleguito” e “El anarquista” e de que fora detido nunha decena de ocasións na década de 1890 e noutras dúas ocasións no ano 1911, que fora deportado da Arxentina en decembro de 1902 e novamente en xaneiro de 1912. Finalmente, a derradeira nova que temos do noso protagonista é que resultou detido en São Paulo en agosto de 1917 nunha confusa operación policial en que se mesturaba a folga xeral cunha redada nos ambientes da pequena delincuencia. Despois a súa vida perdeuse na néboa… Aínda que Bernardo Bargo Gómez hoxe é un completo descoñecido na súa terra, en tempos as forzas de policía, a opinión pública, e mesmo unha parte da comunidade científica de Iberoamérica tiveron noticia do seu tránsito por Arxentina, México e Brasil, camiñando sempre nunha fina liña que circulaba entre a militancia libertaria, o ensino racionalista e o delito común.