O meu Val do Ellas

Chamoume o amigo fenés Henrique Sanfiz, da Radiofusión, e contoume dunha viaxe que fixo aí atrás cuns amigos polo Val do río Ellas, no noroeste de Estremadura, onde hai tres concellos que falan cadansúa variedade lingüística derivada do antigo galego. Volveu Sanfiz entusiasmado -como Pepe Barro, tamén presente na excursión-, pola vitalidade e orgullo lingüístico que aínda presentan os falantes daquelas tres variedades. Calquera persoa que visite o Val do Ellas vive a mesma sensación: abráiase pola vitalidade dunhas falas próximas ao galego e asemade diferentes. Se un galego vai a Valverde preguntaranlle se é dalgún dos outros dous concellos. E o mesmo sucede en San Martiño e As Ellas, onde lle preguntarán se é do concello veciño. A identificación nunca é total, pero a afinidade é moita. E cando descobren que o visitante é galego, o sorriso xa é doutro xeito. Para nós este val sempre funcionou como un “sanatorio psicolingüístico”, pois del volveron falando galego non poucas persoas que nunca o fixeran en Galicia. Estas falas chegaron aos nosos días vencelladas ao mundo campesiño, un mundo que hoxe se está a esfarelar. Así a todo, o 90% dos habitantes (entre eles o 64% dos menores) aprenden a falar na casa porque existe transmisión familiar. Mesmo a rapazada que ten na casa usos bilingües ou casteláns, cos amigos e compañeiros, por whatsapp ou mail, emprega a fala local. É unha situación envexable. Pero nas escolas e no instituto non teñen nada na lingua, e iso nótase na fala da mocidade, cada vez máis interferida. Os concellos empregan a fala local en rótulos, avisos, carteis, atención á veciñanza e avisos por megafonía. Onde non a poden empregar é nas actas e impresos municipais, porque non é cooficial, só é recoñecida desde 2002 como B.I.C., sen que esta declaración supoña nin introdución na escola, nin normalización nos concellos, nin requisito ou mérito para o traballo público. En 2011, cando se reformou no Congreso o Estatuto de Estremadura, os partidos estatais votaron en contra dunha proposición do BNG para declarar no articulado “A Fala” (sic) e o portugués de Olivença como patrimonio lingüístico de Estremadura. Só era iso. Pois nin iso. Por desgraza, nas nacións históricas vivimos nunha burbulla lingüística, pois fóra delas vai moito frío. Fala non é nada Non nos gusta a etiqueta “A Fala”. Así tamén lle chaman ao galego do Eo-Navia ou ao portugués de Cedilho ou ao da Alamedilha Non nos gusta a etiqueta “A Fala”. Así tamén lle chaman ao galego do Eo-Navia ou ao portugués de Cedilho (Cáceres) ou ao da Alamedilha (Salamanca). Fala non é nada. En todo caso é un termo confuso, inconcreto, inferiorizante e, como glotónimo, acientífico. Hai quen propuxo denominalas conxuntamente como xalimego (polo do val de Xálima), pero Xálima é un monte en cuxas abas nacen cinco vales, de cal deles? Nós propuxemos valego, do val, do val do Ellas ou de Xálima, pero a algúns lingüistas asépticos e anxelicais isto sooulles moito a galego. No Consello de Europa non teñen estes prexuízos ideolóxicos e nos informes periódicos sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais e Minoritarias sempre lle din galego de/en Estremadura. Hai moitos anos que chegamos a este val e desde aquela quedamos engaiolados polo seu orgullo lingüístico -tan necesario para a nosa xente-, e coñecemos valedores extraordinarios como o poeta e investigador Domingo Frades, correspondente da RAG falecido hai uns meses. Levamos 30 anos observando a evolución das falas e por iso ultimamente temos detectado dous fenómenos que nos alarmaron: o aumento de matrimonios mixtos con persoas de fóra do val provoca usos familiares monolingües en castelán ou bilingües por parte do proxenitor nativo do val; e, debido a isto, este ano xa hai meniños nos tres colexios do val que falan en castelán, algo inimaxinable ata hai poucos anos. Aínda hai lingüistas crioxenetistas que só fan documentar a fala mais sen ningunha arela normalizadora, e a pesar dos sinais de alarma. Os falantes deste val din fachendosamente que a súa fala nunca desaparecerá porque a maioría da rapazada é falante. É certo, o valego non será substituído polo castelán a medio prazo, pero pode acabar diluído no castelán ao non existir un modelo escrito de referencia e a fala da mocidade presentar cada vez máis castelanismos. Ademais disto, a demografía recesiva tamén xoga en contra. Sabemos que alcaldes, asociacións e lingüistas nativas están a traballar para reverter estas perigosas inercias. Malia a inexistencia de lexislación lingüística autonómica, no val do río Ellas hai orgullo e hai esperanza.