"A montaña, a nai, o idioma, o tempo / son estranxeiras / / habítannos". O último libro de Chus Pato, Sonora, dialoga directamente con estes elementos a través dunha experiencia: a morte da nai. A morte transfórmase no detonador dun poemario que volve sorprender pola súa densidade e a súa profundidade.
"Comecei a escribir o libro cando faleceu miña nai, algo que para min foi un suceso imprevisto, porque unha nunca pensa que a súa nai poida falecer. E remateino cando acabei o loito, cande deixei de sentir a parte máis crúa da dor provocada por esa morte".
O tempo sempre foi un dos grandes temas da poesía de Chus Pato, pero agora o dialógo estabelécese directamente coa idea de finitude.
"A montaña, e a súa relación co tempo, aparece porque é ela quen nos mira a nós. Adoitamos ter unha idea moi antropocéntrica que nos fai pensar que somos nós os que miramos para a montaña, pero é ao revés. Ela xa estaba alí cando fixemos acto de presenza e vai seguir estando cando desaparezamos. É ela quen nos mira e quen nos constitúe. O suxeito, se o hai, é a montaña".
"Eu considero o ser humano como un mamífero máis, cuxo trazo distintivo é a linguaxe. Os meus poemas fan unha reflexión nese sentido. Que se denomine sapiens resulta rocambolesco porque se algo representa a sabedoría e o non saber: por moita literatura e filosofía que teñamos, realmente non sabemos de onde vimos nin a onde imos. Ese é un pensamento que deriva da confrontación coa morte, neste caso, da morte da nai".
A miña lingua materna é o fascismo
A partir dese confronto, a poeta reflexiona sobre o materno e sobre a lingua materna, nunha continuación dunha reflexión sobre a linguaxe que a leva até un verso do seu libro Fascinio.
"O materno é un feito biolóxico, pero dentro desa bioloxía está a historia e a linguaxe. Fronte o que se adoita dicir de que a nai representa a natureza e a linguaxe, a cultura, eu creo que a nai é tamén un suxeito histórico: o que sae pola súa boca é o tempo que vive, o espazo que ocupa, a lingua que fala. A lingua materna é, evidentemente, a que sae da boca da nai. Pero o que hai que preguntarse é que lle ardeu á nai na boca?".
O que ardía na boca da nai de Chus Pato era a desaparición da lagoa de Antela, a palabra augana, coa que na Limia se referían aos nenúfares e que foi extinguíndose canda a lagoa. As auganas de Monet, pronuncia a poeta fronte aos cadros do museo do Museo do Jeu de Paume de París, o xogo de pelota, construído para indicar que os territorios de Nafarroa Beherea, Lapurdi e Zuberoa pertencen ao Estado franes. Bioloxía e historia non se opoñen en Sonora, pertencen á mesma esfera.
"A lingua que recibes non é un idioma feito, é a lingua que a nai construíu e que está atravesada pola época que ela viviu. E no meu caso, esa época é o fascismo, de aí que a miña lingua materna sexa o fascismo".
A terra é esoutro protagonista de Sonora, unha terra ferida explorada cunha linguaxe que loita contra si mesma. "Agora volve haber eses nenúfares na Limia pero como apunta a poeta, "a cuestión non é que as vexas, a cuestión é que alguén pronuncie a palabra augana".
Estirpe
A morte da nai resitúa á poeta nunha estirpe mamífera que vén das ancestras, de primates que foron acumulando un caudal do que somos herdeiros.
"Si, fíxenme consciente de ser a continuadora dunha estirpe que vén de antes do paleolítico. Unha volta atrás a esa brétema absoluta na que hai antepasadas que non son humanas e que posuían a mesma xenética que teño eu. Dalgunha maneira, é un libro que me reconectou con esa animalidade que forma parte de nós. Ese é un eixo vertebral cando falo da nai e da maternidade".
Pero ademais, Sonora é un libro que se estructura en ondas e cada onda representa un período do loito. Un movemento de ondas que vai cara á aceptación do feito de que o corpo da nai xa non existe, que xa non te protexe. Mentres a miña nai estivo viva, era ela quen estaba na rompente de toda esa estirpe, era o seu corpo o que estaba de fronte á morte. No momento en que ela falece son eu quen pasa a ocupar o seu lugar e, polo tanto, a situarme na rompente da miña liñaxe. E ter enfronte de min a morte fixo que a morte e mais eu pasásemos a ser contemporáneas. E o contemporáneo é o que nos obriga a dar un paso atrás para comprender o que sucede. E tanto a morte coma min estamos encantadas de vivir, porque no momento en que eu morra, a morte morrerá comigo".
Ese sentimento de andar canda a morte (Eu non pensaba na morte / camiñaba contigo / e as silvas namoraban) relaciónase cun sentido de outredade que percorre as páxinas do libro.
"Se hai algo que nos define é a estranxeiría. Todos somos estranxeiros porque estamos atravesados pola morte. A orixe non é a identidade: o meniño ou meniña que nace non ten identidade, iso é posterior. O que nos determina é esa montaña que xa estaba aí, esa nai transida pola historia, o tempo que avanza, e a linguaxe que constrúen o lugar e o momento. Todo iso, que está fóra, é o que nos habita".
E todo iso busca un sentido como o que busca o Stalker de Tarkovski, que aparece no libro na forma de triplo territorio: a lagoa de Antela, a "zona" de Stalker e o diálogo que mantén o filme de Tarkovski co Anticristo de Lars von Trier.
"Si, volvemos ao que falabamos das auganas: cando a zona sofre unha deterioración irreversíbel, morre a linguaxe que a habitaba. O sentido non é un significante nin un significado, é unha dirección que hai que tomar seguindo a pedra que lanza o stalker. Ou a frecha do filósofo se queres".
