O lume da toxeira

27/dec./21 - 08:42 Actualizado: 27/dec./21 - 08:44

Seguinte

Cada ano, nestas datas, fálolle ao alumnado dos mártires de Sobredo. Todo comeza cando tento deseñar ante eles o contexto histórico en que aconteceu un dos milagres da nosa lingua e da nosa literatura, a xeración das Irmandades da Fala, homes e mulleres afoutos e orgullosos que se recoñecían na súa nacencia galega.

Facede memoria, estamos a falar dos Vilar Ponte, de Basilio Álvarez, de Suárez Picallo, de Manuel Antonio, de Castelao. A penas uns poucos nomes dos moitos que formaban aquela xeración que deixou a semente que hoxe prendeu aquí, entre outros lugares.

Cantas veces reparastes en que se estamos agora neste lugar, se seguimos a falar esta lingua nosa, se aínda temos e defendemos a propiedade colectiva dos montes en man común é grazas ao traballo que entón realizaron e que o fascismo e a represión non conseguiron esboroar?

Eu, cada primeiro trimestre. E talvez por iso a docencia se me converte en paixón comunicativa, pois, sei que é unha ferramenta poderosa, que pode, que debe, transformar o mundo.

Cada ano cando volvo explicar a loita pola redención dos foros, cada primeiro trimestre que proxecto para elas e eles aquel capítulo de Os fillos da terra de Historias de Galicia en que a mesma filla de Cándida Rodríguez, a quen hoxe lembramos, ou o neno que tocou as campás para chamar os veciños da redonda, contan en primeira persoa a memoria dos feitos.

Este ano un alumno mostrou a súa sorpresa. De súpeto decatouse da proximidade dos feitos, no espazo, pois a penas a contorna do Aloia separa Gondomar de Tui, e no tempo, cen anos, a penas un suspiro na historia da humanidade.

Isto para falar da literatura. E para exercitar a lingua, achégolles a reportaxe sobre as mártires de Cans, de novo a loita contra os foros, mais agora centrada no papel das mulleres.

O tema remata cos versos de Cabanillas, certamente poderían ser os que escribiu sobre este lugar de Sobredo

¡Nai galega diche a sangue xenerosa

para calmar a sede rabiosa da impiedade,

nos agros de Sobredo froreceu unha rosa!

¡Ardente e sanguiñenta, agoira Libertade!

Son verbas de Dios mesmo,

De Dios Todo potente.

¡Coa suor da túa frente

gañarás o teu pan!

¡Irmáns! ¡Erguede o berro

de amor e santidade!

¡Galicia e libertade

do traballo e do Chan!

Mais normalmente é o poema “En pé!” en que comproban como a poesía traduce a realidade e se converte en chamamento ás galegas e aos galegos, apelando ao seu orgullo de pobo con historia, o que se enfrontou aos reis católicos a través da icónica figura de Pardo de Cela, o que resistiu contra a colonización romana no mítico Medulio, os que da man dos suevos acadaron o reino. Xustamente os Suevos, os que deixaron esa pegada indelébel que fai do oeste atlántico unha colectividade diferenciada do resto da Península. Así llo explico. A nosa diferenza radica tamén nesa herdanza sueva que fai das parroquias as protagonistas administrativas do noso territorio, que fai dos montes o noso tesouro (non esquezades as palabras de Castelao, máis valen árbores nos montes ca ouro nos bancos).

A mesma emoción que levou a Cabanillas a escribir En pé! Deulle o alento para escribir o himno da entidade agrarista Acción gallega. Outra vez o chamamento, desta volta a converter a carraxe en forza, como as fouces que viraron armas para a loita. Lembrade os versos:

¡Ergámonos sin medo!

¡Que o lume da toxeira

envolva na fogueira

o pazo siñorial!

O duro e útil toxo convertido en hacha que prenda a revolución pola propiedade da terra. O toxo meirande, chamado arnal, albar, branco, bravo ou macho (Ulex europaeus) e o toxo femia, gateño ou molar, máis pequeno, como o nome da súa especie indica: Ulex minor.

O humilde toxo, o mato de espiñas que se enche da luz das chorimas na primavera. Cantas veces falamos desa beleza? Talvez o poema do montañés Noriega Varela sirva para resumir esa admiración:

¡Nin rosiñas brancas, nin claveles roxos!

Eu venero as froliñas dos toxos.

Dos toxales as tenues froliñas,

que sorríen, a medo, entre espiñas.

...

¡Oh do ermo o preciado tesouro:

as froliñas dos toxos son de ouro!

O poema sinálanos a beleza do toxo, mesmo o seu valor, ese toxo necesario que naceu no monte revestido de espiñas para protexer os talos leñosos e reter a auga, ese toxo que vai para as cortes dos animais e lles serve de cama, ese toxo que amolecido e fermentado volve á terra para enchela de nitróxeno e alimentala e que ela, por súa vez nos alimente a nós. É un ciclo de vida, unha vida cada vez máis afastada de nós, tan veloces e modernos que xa nin na lingua nos recoñecemos e perdemos a capacidade de ver, a través dela, o mundo que nos rodea.

Noriega Varela é un poeta afastado, talvez de poucos logros poéticos, que eliminou das últimas edicións das súas obras os poemas máis agraristas e combativos. Mais, nin así podemos esquecer eses versos seus que nos revelan a tenrura da montaña e nos fai reparar na súa beleza:

...Antes reparo

na nudez adorable dunha estrela

que nas rosas dos vales, que sorríen,

que nos mantos dos pinos, que se engríen,

que nas blondas do mar, que se rebela.

Así remata o poema que contén ese verso que, deixádeme que o diga, podería campar nun lintel ou nunha pancarta: toda humilde beleza me namora.

E con esa humildade o mindoniense tamén falou da lingua da que dixo que é

Froliña (é) que non extraña

os ermos, e ben se engaña

quen se desviva por ela

si entre os toxos da montaña

non se espiñou pra collela.

Outra vez o toxo, símbolo da vida montesía e labrega que agora lle serve ao poeta para dicirnos que a lingua vai pegada aos nosos modos de vida.

Lingua e vida, lingua e realidade, lingua e natureza. Expresouno defintivamente Manuel María cando dixo que o idioma é a chave coa que abrimos o mundo, que é o mesmo que dicir que o traducimos en palabras e elas sumadas fan o idioma.

Un idioma en que aínda existen palabras coma piñeiro, estripeiro, abeleira, bidueiro, carballo ou castiñeiro, é o mesmo que dicir que aínda andamos montes en que se alzan as súas verticalidades. Unha lingua en que recoñecemos palabras como carpaza, codeso, carrasco ou xesta, fai que sintamos lonxe as lapas dos incendios.

Mais seguirán a ser nosas se nelas reparamos, se andamos e topamos freixos, cerquiños, érvedos, cancereixos, dentabrúns, xibardas... diredes que son unha rareza, mais cando comezaron selo? Que foi primeiro? Cada vez que non plantades unha frondosa, ides borrando, sen querelo, unha letra dos seus nomes. Cada vez que camiñades apurados sen pousar a vista no que deixades aos lados, ides borrando unha letra do seu nome. É así como as palabras van murchando até levar canda si a capacidade de recoñecermos a natureza que nos rodea, que é o mesmo que borrala, desaparecela nesta vida veloz e delirante que nos borrará a nós tamén, e sen aviso.

Quizais me convidastes para chegar aquí, a este punto de reflexión, ou de inflexión. Á conclusión de que cómpre recuperar a vida que contempla, que valora a beleza e a rescata, na mirada e na lingua. Posibelmente aínda non sabemos que este é o antídoto contra esa destrución que se aproxima.

Por iso rematarei lendo un poema que primeiro foi un paseo polo monte, máis arriba do curro de Morgadáns, camiño da furna en que encaixa o Touteiras, nos montes que conforman a serra do Galiñeiro que cara ao sur entronca coa Paraguda e acaba na Groba, construíndo ese circo de granito que nos fai imaxinar a conca dun vello e pequeno glaciar, hoxe convertido en val. Aquel traxecto foi osíxeno reparador para a estreada pandemia que talvez chegou para quedarse.

Arqueoloxía do poulo.

(o monte)

danza dos piñeiros, radiata

no escenario dunha aba escura

descenden e cargan o norte ás costas

ao tempo que estiran cara ao sur

as pólas finísimas e fráxiles

colmadas de frouma seca

(a árbore)

coma un galeón afundido

a árbore segue alí

longa, deitada, deixando que troques