I
Moito antes de que en Sobredo habitasen xentes, estas terras estaban baixo as poutas dos animais e o dominio absoluto das árbores. Moito antes de que aquí se construísen casas e se cultivase a terra, a Terra xa era dona de si. Ela non precisa de nós para a súa existencia, máis ben ao contrario, mais os seres humanos si precisamos dela para vivir, individual e colectivamente.
A Terra marca os nosos pasos, únenos ao pasado e enlázanos co futuro. Por iso, quen defende a terra en calquera lugar do mundo, quen defende a vida digna que se deriva de sachala, defende os intereses dos animais, das plantas e das feras.
Pois quen sacha a terra, marcos mediante, sabe que esta é unha. Nunca o sacho foi un traballo solitario. A terra funda comunidade, e esa comunidade, cando se organiza, é quen de transformar as bases da sociedade como unha semente transforma o rego onde se bota.
Toda a sociedade ten moito que aprender de quen sacha a terra e, sobre todo, de quen se organiza para que esta poida seguir existindo non só para dar alimento, senón para acubillar animais, plantas e árbores, para, en definitiva, seguir creando vida.
II
As sementes que voan libres polo aire ensínannos que, fronte ao discurso das batallas que se gañan, mesmo se hoxe falamos sobre os corpos asasinados polas balas de Cándida Rodríguez, de Pazos de Reis, Joaquín Estévez, de Soutelo, e de Venancio González, de Budiño, cómpre defender a man que sacha. Quen sacha constrúe, constrúe contra as balas. E se alguén sabe de sachar e de organizar, de desfacerse coma as sementes en mundos novos e vizosos, esas foron e seguimos sendo as mulleres. Os traballos domésticos e do campo, os traballos que están nas nosas mans, amosan que dependemos do que nos rodea, que o que se fai sempre ten que ser feito de novo, que non podemos caer no desalento.
Hoxe en día non hai lección máis importante ca esa, a lección das carabuñas e dos inzos. E por esa lección deron a vida as persoas que hoxe denominamos mártires e a quen lembramos. Erguerse para defender os dereitos da comunidade implica o risco de perder a vida, mais que vida é aquela que transcorre de xeonllos, aturando violencias e inxustizas?
Diso tamén as mulleres sabemos moito, dos silencios das casas, da violencia de dar por sentado que os traballos que dan a vida non teñen valor, das palabras que feren e das labazadas que tentan acalarnos. As nosas rebeldías tamén son innumerables e saen dende o interior dos cuartos á rúa coma unha enxurrada de choiva redentora, cal aconteceu o 28 de novembro de 1922 aquí en Sobredo.
Hoxe en día, os pasos desas mulleres que, coma o brión que cobre imprescindible a pedra, o lique e o fento, non dubidaron en protexer ao indefenso, en poñer o corpo onde puñan a palabra e o futuro deben guiar o noso camiño, a camiñar con outras polo mundo.
III
Pois igual que as árbores buscan crear fragas, soutos e carballeiras, igual que os paxaros se reúnen en bandadas, os peixes en cardume e as bestas en mandas, en todos os recunchos da Terra hai mulleres que camiñan fronte ás balas.
Penso nas miñas compañeiras Filipinas, que saen á rúa cada día contra a explotación das mineiras e do control militar. As miñas compañeiras de Támil Nadu que se opuxeron nos tribunais á patente dos alimentos que pretendían empresas como Monsanto, que traballaron para que o tribunal de Chennai autorizase a produción de medicamentos xenéricos dos que agora nos beneficiamos no mundo enteiro. Penso nas miñas compañeiras etíopes, que fronte á dependencia da “axuda internacional” e de que as construísen como pobres famentas, se dan as mans para cultivar a terra, para poñer en marcha os seus negocios fronte á guerra e a destrución. Penso nas miñas compañeiras paquistanís, abafadas polas alianzas de gobernos que as separan das súas irmás afgás. Penso nas mulleres iranianas que saen á rúa sen medo e que, coma Cándida, con frecuencia non regresan. Penso nas miñas compañeiras haitianas, que aínda pelexan hoxe en día contra a violencia herdada da escravitude. Penso nas defensoras da natureza e dos dereitos humanos que son asasinadas e encarceradas cada día. Elas tamén teñen nomes que deben ecoar nos nosos actos do día a día, no noso consumo, no noso trato á terra. Elas tamén teñen nomes que deben ser repetidos: Berta Cáceres de Honduras, Elizabeth Ibrahim Ekaru de Kenia, Zenaida Pulido de México, Marielle Franco de Brasil, Gauri Lankesh da India, Shireen Abu Akleh de Palestina, Juanita Nielsen de Australia.
Penso nelas e en nós. No ecosistema do que todas somos responsables fronte a un sistema que nos incita a pensar en separado, a crer que a comida aparece por arte de maxia, que a única maneira de participar da sociedade é a través do consumo e de explotar a quen está do outro lado. O sistema que beneficia aos mesmos que dispararon aquí en Sobredo é o que nos impide ver que a man que explota as traballadores nas maquilas de Marrocos é a mesma que non paga con dignidade ás dependentas das súas tendas, que estes días saen á rúa en folga.
O ecosistema aléntanos a pensar nas conexións e nas interseccións, a non esquecer nunca, como non fixeron as persoas a quen hoxe honramos, que o que se fai co agro, o que se fai contra a persoa máis vulnerable, faise contra a sociedade toda.
IV
Os animais ensínannos iso. O máis pequeno dos insectos, o máis invisible microorganismo, é imprescindible para a vida. Porque fronte a toda esta morte e destrución de quen ten o poder, das mesmas mans que moven os fíos en todos os lugares e tempos, o traballo colectivo é o único garante.
O traballo colectivo dende a raíz oponse a un discurso recorrente, no 1922 e cen anos máis tarde. Chama poderosamente a atención que precisamente, antes e agora, as persoas que máis traballan por transformar o mundo, coma abellas presentes e vitais, as mulleres, as labregas, as nosas Outras, sexan construídas permanentemente no discurso como atrasadas.
Coa perspectiva do tempo e da desfeita do cambio climático que finalmente chega ás nosas casas cómodas dos países do norte, comezamos a comprender que as formas de vida que defenderon as persoas que hoxe honramos aquí, as xoaniñas voadoras, son o único garante dun futuro para os seres humanos no planeta.
Esas xentes que o poder nos di que son atrasadas coñecen dende sempre as bases do que hoxe se denomina “ecoloxía”. O reduce, reusa, recicla xa Cándida, Joaquín e Venancio o coñecían. Tamén o de pensar no mundo e actuar na túa comunidade: pensa globalmente, actúa localmente. Os dereitos polos que deron a vida en Sobredo as persoas que hoxe lembramos representaban un acto de xustiza comunitario, coma o das formigas a traballar en cadea.
Cen anos máis tarde, queda moito traballo que continuar, moita terra que remexer coma vermes afanosas. Vivimos nun espazo non só degradado polos eucaliptos, polos vertedoiros, legais e ilegais, polas minicentrais e agora polo andazo dos eólicos, senón sobre todo polo discurso da “incultura”, de pensar que a xente da aldea, que as labregas sobre todo, non teñen coñecemento e sabedoría. Que deben aprender a mecanizar as súas actividades, a consumir máis petróleo, a ter galpóns máis grandes, máis vacas. Máis de todo. A dependencia dos señoritos que noutros tempos eran impostos agora é a dependencia de medios que degradan a natureza e levan á explotación de miles de persoas lonxe e preto.
V
As persoas que hoxe honramos defendían un modelo non só de agro senón de vida diferente. Un agro organizado, que convive coa forza dos cabalos e das marelas, que percorre o monte coas cabras e coas ovellas, que dá de comer ás galiñas. Un agro que deixa espazo á castaña e á noz. Un agro que deixa espazo ao xabarín e ao lobo. Que sorrí cando o raposo cruza unha campa e que entende o canto dos paxaros e os sinais que trae o aire.
Ese modelo de agro, onte e hoxe, é o que se opón á peste química de orixe humana, ás catástrofes climáticas do fascismo, tan presto a derruír a memoria do aquí acontecido no 36, tan presente non só nos corenta anos de ditadura posterior, senón de novo hoxe nos espazos públicos. Pois non esquezamos que os que asasinaron a Cándida Rodríguez, Joaquín Estévez, e Venancio González, logo asasinaron nas gabias, nos muros dos cemiterios, nos montes como lembraba a miña avoa ancaresa chea de medo, a calquera que nalgún momento erguese o seu sacho pola terra, pola lingua, pola xustiza.
Hoxe, cen anos despois destes feitos, volvemos ver o fascismo a falar con fortes voces contra todo o que é libre e xusto. Envelenan as raíces da sociedade, os ríos e mananciais co seu odio ás linguas propias, ás mulleres, ás diferentes, ás lesbianas, ás estranxeiras, ás migrantes, ás trans, ás negras.
VI
Neste hoxe que nos toca, igual que Cándida, Joaquín e Venancio lles tocou o seu, facemos memoria para facer futuro. Pois a memoria só ten sentido se se traduce en actos. No acto físico de seguir sachando a terra contra as innumerables agresións, aliándonos coas árbores e cos animais, deseucaliptizando, decrecendo, desconsumindo. A memoria ten sentido no acto de seguir sachando contra modelos explotadores das persoas traballadoras. No acto de seguirnos dando a man, e actuar, na rúa e nas casas. Mesmo se estamos diante dunha pedra, a memoria non é algo pétreo e fosilizado, é algo que debe mobilizarnos cada día. É sermos conscientes de que, fronte aos discursos adquiridos de dicir que o capital é máis importante ca as persoas e os animais e as árbores, que as mulleres somos secundarias, ou que o pobo galego é submiso, os feitos demostran que temos un pasado que nos ensina que outras viñeron antes e que perderon mesmo a vida para que hoxe nós esteamos aquí.
Temos unha débeda con Cándida Rodríguez, de Pazos de Reis, Joaquín Estévez, de Soutelo, e Venancio González, de Budiño, con todas as persoas que padeceron a represión e que aínda a padecen cada día. Temos unha débeda coas poutas dos raposos, cos peteiros do paporroibo, co canto dos ríos, coas desaparecidas troitas e salmóns, coa lamprea, cos soutos, cos acivros e os pradairos. Estar aquí é hoxe comprometerse con ese camiño, con unir as nosas voces, pasos e actos aos de tantas que, fronte ao capital e á explotación, seguen sachando, en alianza coas forestas e coas ribeiras, como fixeron Cándida Rodríguez, de Pazos de Reis, Joaquín Estévez, de Soutelo, e Venancio González, de Budiño, pola terra e pola vida.
