Dúas chamadas de teléfono leváronme a esta colaboración. A primeira, dunha emisora de radio que, con motivo do Día de Defuntos, quería que falase dos cambios nos rituais da morte. A segunda, dun familiar e que me levou a pasar o Día de Todos os Santos nun tanatorio na periferia de Madrid. Parece que era o momento de falar da morte e os seus rituais.
A morte é un fenómeno biolóxico universal, mais, e como xa dixera Lévi-Strauss, non é só un feito natural. O xeito de relacionarse con ela é unha construción cultural. Estes rituais danse en todas as culturas; a súa variedade é ampla e poden ir desde as abundantes comidas ao xaxún, que duren un momento ou varios días, que sexan moi participativos ou con pouca participación da comunidade do defunto.
Estes rituais foron tema de atención da antropoloxía até que apareceron outros de máis actualidade e acorde cos tempos. A Durkheim ou Arnold van Gennep podemos consideralos clásicos neste campo. Para este último a morte era un rito de paso, de partida cara a unha condición descoñecida. Morte en Murélaga, do antropólogo americano Williams Douglass, especialista no mundo vasco, foi, entre nós, un clásico a finais da década de 1970.
E a morte tamén mereceu a atención dos etnógrafos galegos que vían nestes rituais un elemento que nos diferenciaba. O xeito de como nos enfrontamos a ela é unha resposta cultural propia. Vicente Risco, ao describir estas crenzas e rituais, dicía que coa morte “remata a vida do home neste mundo”; como tamén dicía que a comunicación dos vivos cos mortos “é moito maior na Galiza do que noutros países”.
Este é, quizais, un concepto que está cambiando ou ten máis carga de indiferenza. O temor á morte simbolizámolo doutro xeito, procurando ausentala socialmente.
Na década de 1980 e 1990 os traballos de Marcial Gondar achegaron novas interpretacións. Procurou este antropólogo transcribir a linguaxe destes rituais, ver significados que aparentemente non eran xa entendibles, mais eran rituais que servían para socializar a dor e facer máis liviá a perda dun ser querido ao compartila cos veciños; analizou os “avisos” como elementos que fan recordar no vivir diario que ela está aí. Hoxe os avisos poden ser virtuais e as imaxes das mortes dos que queren entrar a Europa ou sofren unha guerra chegan todos os días até nós polos medios de comunicación, mais non as compartimos socialmente.
Damos outro nome: Rosa García Orellan, quen ten tratado estes rituais comparando os contextos galego e vasco, as dúas realidades que ela comparte.
Na nosa sociedade a morte era entendida como algo natural, mais a secularización, a migración urbana e a perspectiva laica cambiaron esta racionalidade. Hai quen di que no mundo urbano somos agrupacións de solitarios, non unha comunidade onde o individuo se mestura e disolve, polo que certos rituais terían perdido o poder de unir. Así, cando morría un veciño todos implicitamente estaban convidados a participar. Rituais que facilitaban romper as fronteiras interdomésticas e favorecer o contacto. Parece que xa non é así.
As formas de socialización mudaron, como mudou o xeito de enfrontarnos a este último paso, de facelo visible e negociar na comunidade a negalo procurando facelo invisible e negocialo entre individuos.
Hai anos asistín a un velorio que se facía na casa. A discusión entre a viúva e os fillos era por onde ían ir co cadáver para o cemiterio. Ela, que polo vello camiño sacramental; eles, que en coche pola estrada. A cuestión estaba en que o camiño fora abandonado e era intransitable; a estrada pasaba por outra parroquia e a viúva mantiña que nunca un morto tivera que atravesar outra parroquia no seu último camiño. Hoxe os velorios, agás excepcións, non se fan na casa e os mortos poden cruzar por varias parroquias até chegar ao seu último destino. Tampouco agardamos a que toquen as campás para avisar, pois hai outros xeitos de comunicar.
O cambio é unha constante en toda sociedade. Mais, coa transformación dadas, esta ritualidade é aínda sinónimo de sensibilidade, algo que nos fai máis amables cos demais.
