Leo Deixádenos remar, o último de Ana Cabaleiro. Nunha pasaxe cita un verso do poeta americano Robert Frost: "os bos valados fan bos veciños". Non coñecía este poeta, pero si a frase, que é un dito popular, un refrán aquí incrustado nun poema. Atopeina por vez primeira hai xa uns anos nun artigo da revista americana Folklore (2003), onde se falaba da posible orixe irlandesa deste proverbio, da súa chegada a América levado polos moitos irlandeses e irlandesas que deixaron a illa verde para buscarse a vida no outro lado do Atlántico, xente que ía escapando da miseria á que a condenaba o colonialismo inglés. Parece ser que o refrán se foi perdendo en Irlanda e volve outra vez nese ir e vir de intercambio entre irlandeses dun lado e do outro do Océano. Despois, máis bibliografía sobre o percorrido deste refrán pola literatura, os seus posibles significados e unha posible orixe gaélica; tamén paralelos noutras linguas.
Con todo, non atopei no refraneiro galego algo equivalente, si sobre lindes, cousa que me estrañou coa cantidade de discusións e conflitos polas estremas das propiedades. Tensión entre hospitalidade e límite. Valados, paredes de diferentes tipos e que enchen a paisaxe, singularízana. Mostran a diversidade xeolóxica e natural, a relación do ser humano co ecosistema para facelo territorio, espazo semantizado. Están cargados de memoria, memoria social e memoria natural. Marcan, protexen e dan acubillo. Protexían da entrada de animais nos cultivos; tamén protexen do salitre do mar, como os muros que marcan as pequenas hortas no escaso territorio cultivable no que se asenta a vila de Muxía. Nalgúns lugares, como en Friol, semellan obras dun escultor contemporáneo, como se foran feitos por Manolo Paz. Falan de como a xente construíu o seu sentido de lugar e de identidade. Non son só realidades físicas, son tamén construcións sociais.
Seguramente foi o etnógrafo Xaquín Lorenzo Fernández, o "Xocas", quen primeiro chamou a atención sobre os valados que separan as propiedades agrarias. O primeiro en chamar a atención sobre un patrimonio "menor", pero singular. Pese á importancia deste patrimonio non se ten moito en conta: unha guía de valados está ben, mais non chega. Moito deste patrimonio foi destruído adrede, especialmente cando chegou a concentración parcelaria que, parafraseando un traballo sobre a zamorana Terra de Sayago, diríamos que actuou sobre o territorio sen ter en conta os compoñentes territoriais que constitúen a súa propia morfoloxía, nin a súa formación. Ese novo parcelario non respectou as vellas delimitacións. Foi "unha intervención destrutiva sobre o territorio", eliminado marcadores operativos dun coñecemento local xerado ao longo do tempo sobre o medio. Tamén cando se anchean as estradas. Unha viaxe a Cornualles sería recomendada aquí.
Hoxe séguense facendo muros para delimitar, marcar, separar. Teño visto grandes muros rematados con cristais en casas de nova construción na periferia da cidade. Antes colocábanse sobre as cercas para que non entraran a coller a froita. Estes muros de hoxe máis que impedir a entrada indican que non queren que entres. Rexeitan as visitas e incitan a pensar que quererán ocultar. Separan, cales muros feudais marcando distancia social. As formas de habitar cambian e as diferenzas medran.
Un percorrido polo mundo de hoxe mostra muros que marxinan, que impiden o paso, que dividen territorios espoliados dos seus espoliadores. Muros físicos e muros sociais. Hai muros en América, na África e na Europa. Son muros que non fan bos veciños. Discriminan e dividen socialmente.
Non quixen falar aquí do percorrido literario dos refráns, simplemente lembrar que os ditos populares que, aparentemente son simples e sinxelas verdades, son anacos da sabedoría popular, froito da observación xeral e da experiencia acumulada. Para Kenneth Burke, estratexias que valen para afrontar situacións. E hoxe hai situacións nas que podemos recuperar vellos ditos. A literatura tamén pode andar ese camiño.
