—Cento doce viaxes na miña terra nace en certa maneira co proxecto de Sermos Galiza, que ve a luz en 2012.
Desde ese ano viña funcionando o colectivo XEA, onde compartín esforzo con Adela Leiro e Mon Daporta. Cando se funda Sermos Galiza propuxemos un contido semanal relativo a viaxes e cada un preparaba e redactaba unha ruta intercambiando ideas e materiais. Por circunstancias vitais xa me custaba agora seguir ese ritmo viaxeiro, que moitos anos foi semanal e agora mensual. Pensei entón en recompilar as 112 entregas que fixen e armar un libro que é o que agora se publica.
—A idea das viaxes e as excursións por Galiza lembra iniciativas tanto do galeguismo, nas súas distintas etapas, como do asociacionismo cultural nos anos 70.
A miña visión empata con esa idea de coñecer a terra para reivindicala, tomar conciencia do país e dos seus problemas. Non vivín aquel tempo, pero imaxino que a proposta era a descuberta e o reencontro cun país que o franquismo negaba. Lembro ben aquel libro de Manuel María que publicou unha escolma da sección Andando a Terra mantida moitos anos en A Nosa Terra. Era un modelo de viaxar na procura do desfrute e a beleza, pero tamén de entender mellor onde vivimos e como podemos transformar o país.
—Os textos son moi dispares e non fixo un catálogo con fichas, rutas ou GPS. Máis ben parece unha sorte de palimpsesto con pezas que beben de moitas visións: natureza, xeografía, antropoloxía, etnografía, historia, arte….
Podes ir a unha fervenza ou achegarte a unha igrexa, pero cando camiñas un territorio os elementos non están isolados, hai capas históricas, culturais, toponímicas, patrimoniais. Vas coa meta de chegar a unha fervenza pero na aldea do lado hai unha pía romana nunha igrexa, ou falas coa xente e suxíreche unha variedade de preguntas e destinos novos.
Ademais eu son persoa de curiosidades diversas, desde a arqueoloxía, á economía, a historia, a ornitoloxía ou a forma en como se habita o territorio. Desa maneira unha viaxe non ten nunca final. E Galiza ten unha riqueza enorme, que concentrada nunha superficie pequena, converte calquera excursión nunha fonte interminábel.
Vin un país moi maltratado que tamén se reflicte nos datos
—Son 112 entregas que elaborou para publicar, pero corresponden a visitas xa con pasado….
Venme de case catro décadas atrás a paixón por camiñar e ir aos lugares…
—Un tempo abondo para ver como se modificou intensivamente Galiza, sobre todo desde que nos 80 hai unha caída masiva da ocupación agraria.
A perspectiva que teño xa é de bastantes anos. A sensación principal é máis de desacougo que de gozo. Ves un país moi maltratado que tamén se reflicte nos datos. O que empecei a ver era un declive que viña de atrás.
Agora apenas hai restos do que Abel Bouhier chamaba o sistema tradicional de agras abertas, de economía de subsistencia e dun xeito intenso de habitar o territorio cun pasado de séculos. Desde o último terzo do XX iso esmoreceu e Bouhier dicíao non tanto porque fose unha agricultura atrasada, porque tiña unha coherencia interna grande e ben deseñada para que o se lle pedía, senón que non puidera adaptarse aos cambios que chegaban de fóra, desde o desenvolimentismo á entrada do capitalismo que o fixo colapsar.
A agricultura desapareceu, marchou, a xente e as aldeas despobóanse e véñense abaixo. Até os anos 80 eramos un país aínda fundamentalmente agrario, en corenta anos pasouse de 472.000 ocupados no sector primario (agro e pesca) a 70.000 en 2020. Esa transición tan rápida non ten igual noutro país da nosa contorna. Aquí foi unha mudanza brutal que se pode ler por todas as partes nas que te moves: dous terzos da superficie galega están a forestal, fundamentalmente eucalipto e piñeiro, con apenas un 10% de terra agraria útil para cultivo. Hai máis terras abandonadas que en uso, iso é todo menos sustentábel.
Como explica o xeógrafo David Harvey o anterior sistema tiña unha coherencia territorial e o que o substituíu o único que fixo foi colapsalo. Hoxe vas de Vigo a Ribadeo, ou percorres a AP-9 e aos lados non hai máis paisaxe que barreiras de eucaliptos que nin cumpren a normativa de retirarse 100 metros das infraestruturas.
Hai que vender as cousas boas que saen adiante no rural, estou de acordo, pero a realidade segue a ser de moita dificultade
—Esa explicación non é o tema do libro pero salta como pano de fondo.
Non ten esa intención pero é un libro de amor á Galiza que en moitos casos reflicte a súa destrución. Porque é unha realidade, e é mellor indignarse que ir ver unha fervenza sen saber que moitas veces quedan sen auga porque hai minicentrais que lle chuchan o caudal.
—Como interpreta o interese dunha parte da cidadanía por tentar recuperar esa vida ligada ao rural doutra forma?
A miña sensación cando viaxaba era que o interese era maior hai vinte e cinco anos que hoxe, atopabas máis xente interesada, coñecendo e camiñando. Hai entidades, institucións e asociacións que fan viaxes organizadas e sistematizadas, pero non vexo un boom especial. En Euskadi, por exemplo, si hai unha tradición continuada, pero aquí aínda temos moito desleixo e despreocupación.
Voltar ao campo con visión, por así dicilo, produtiva e pensando en construír unha vida, ten máis de intención do que condicións obxectivas para realizalo. Á falta de dinamismo económico úneselle unha escaseza de servizos grave (comunicacións, sanidade, educación, etc.), que se xa a vemos nas cidades, nas áreas rurais é moito máis intensa. E non podes facer alí a vida aínda desexándoo. Así como se poñen exemplos de regreso, lembro agora unha persoa que viña da emigración e montara unha explotación de queixo de cabra no Xurés. Foi premiada, e unha vez paramos a falar con el nunha viaxe e o home estaba totalmente desencantado. Viñera de Barcelona coa muller, montou aquilo, déronlle recoñecementos públicos, pero ao final tivo que abandonar.
Hai que vender as cousas boas que saen adiante no rural, estou de acordo, pero a realidade segue a ser de moita dificultade. Moitas veces vívese no rural pero non se traballa nunha actividade agraria. A frase que máis che din, e non só porque sexa xente maior a que atopas, é 'Isto acabouse!'.
É unha sentenza sobre un modo de vida ligado ao agrario que as estadísticas confirman. Moito teñen que mudar as políticas, e de maneira continuada, para que poida virar esa realidade. Laiarse sobre que non hai poboación son bágoas de crocodilo, o que temos é produto de políticas moi determinadas, europeas e de Estado, que a Xunta seguiu sen réplica.
—Falou antes dun territorio ocupado case como unha "selva" forestal. Coñece ben a realidade da propiedade comunal dos montes, xa desde a súa parroquia, que sempre é agredida porque resulta incómoda a distintos poderes.
25% do territorio é monte veciñal en man común, gobernado por 2.800 comunidades de montes. É unha realidade pouco coñecida e ter participado na da miña parroquia é do que máis me enorgullece, porque é unha maneira de posuír e administrar o territorio que se fai con democracia e control popular do lugar que habitas. Vén do dereito xermánico e non a hai en ningún lugar de Europa.
O poder non as atura porque son un obstáculo á destrución do territorio e a iniciativas que queren drenar recursos e non deixar nada. Hoxe están moi ameazadas pola Xunta, que procura a súa desaparición. Por exemplo, o Celta en Mos non pode impor a súa vontade aos propietarios do monte. Ou as empresas na instalación de muíños eólicos ou nas canteiras. Lembro que cando o bipartito na Xunta fixo o concurso eólico, entre outras moitas condicións, obrigaba a acordar en todo caso coas comunidades e non se podía expropiar, elas decidían.
O meu modo de viaxar é desde o respecto, a discreción, o deixar unha mínima pegada ecolóxica ou doutro tipo
—O libro non propón rutas, nin organiza posíbeis visitas por zonas do país.
Era unha posibilidade pero, salvo algunha excepción, saen na orde en que se publicaron. Son 500 páxinas e non é un libro para ler seguido. A miña prescrición… [risas] sería unha por noite. Atrevéndome moito, é como o gusto de ler Xente de aquí e acolá de Cunqueiro, a cada vez unha narración.
Pola miña maneira de viaxar non son partidario de espectacularizar os lugares, vou intentar vivir intensamente cada pequeno ou gran elemento que encheu ese día. Fuxo da Catedral de Santiago, por así dicilo, e fíxome no mínimo, no agochado ou no menos coñecido, porque vexo máis útil pór os lentes sobre o que menos se sabe.
—Dise que a verdadeira viaxe é aquela que, cando regresas, volves unha miga transformado. Cal é o balance seu deste tempo?
Fronte ao tópico malintencionado de que "o nacionalismo cúrase viaxando", a min esta xeira que xa dura unha vida reafirmoume nas miñas conviccións tanto no amor á Galiza como na comprensión do que pode ser e non é por non termos soberanía para decidir.
O meu modo de viaxar é desde o respecto, a discreción, o deixar unha mínima pegada ecolóxica ou doutro tipo… prefiro viaxar a "turistear", que ao final tamén inevitabelmente facemos en ocasións, pero non aquí porque sinto que viaxo pola miña terra.
