Xabier Pombal: "Cómpre non facer máis parques eólicos no Xistral, e ir eliminándoos cando caduquen"

—Que son as turbeiras? É un tipo de humidal...
Boa pregunta. Que chamemos humidal, como termo humidal socialmente xa está bastante recoñecido xa lles da un certo valor. Pero en realidade, turbeira como tal é moito máis descoñecido. Cando falamos de humidais todos temos na cabeza unha marisma, un río, etc... pero non unha tubeira. Pero si é un humidal. En que se diferencia un humidal en termo amplo dunha turbeira. Bueno pois unha turbeira é un humidal, por tanto a auga é o valor máis significativo que fai funcionar ese ecosistema, pero ten unha característica que non teñen o resto dos humidais, que é que teñen capacidade de acumular moita materia orgánica en forma dun substrato que se chama turba. De aí ven o nome.

E iso é o que a diferencia do resto dos humidais. Unha turbeira é un humidal, polo tanto é un ecosistema aberto que intercambia como todos os ecosistemas fluxos de materia pero que ademais ten esa capacidade de acumular moita materia orgánica en forma de turbe. E ese quizais e o motivo esencial polo que na actualidade nos últimos 10/15 anos se lle está dando moito valor. Porque ese acumula materia orgánica esta acumulando carbono, e se esta acumulando carbono ese carbono non vai a atmosfera e polo tanto non estimula o quecemento climático por iso neste momento esta moi enfocado aí o interese.

—Gozan de protección?
Oficialmente si.

—A turbeira na Galiza non se lle chamaba tanto Turbeira coma ás de países escandinavos ou Irlanda. Por que?
A cuestión é cando fas unha normativa. O marco actual da normativa ambiental quizais para nós pode ser o marco da Rede Natura europea. Nunha normativa, neste caso para a protección de hábitats, sinálase unha idea central do que é este ecosistema. E quen desenvolve esta idea central? Pois a quen escollan. No caso das turbeiras van escoller equipos de países con moita tradición. Cales son estes países? As illas británicas e escandinavas. Eles fan unha idea central do que é unha turbeira que ten unhas características comúns para todas as turbeiras do mundo. Pero tamén particulares nas súas, que elas son as que coñecen. Se nós usamos esta definición para incorporar estas turbeiras e que queden protexidas non encaixan. Porque por exemplo non temos as mesmas comunidades vexetais, é lóxico. Non é a mesma unha comunidade vexetal en Escandinavia que aquí, entra outras comunidades.

Entón non encaixarían, se nos collemos esa definición sen flexibilidade. Pero os criterios centrais e universais das turbeiras si que as comparten. É dicir son humidais que forman turba, aínda que as formen a partir de vexetación diferente. Entón no seu momento levou a un problema. A un problema dunha definición que era pouco flexíbel e non incorporaba todas as casuísticas europeas. Iso, non pasou solo nas Turbeiras tamén noutros ecosistemas, iso fixo que a UE decidira que os Estados, que son os responsábeis finais da Rede Natura, fixeran unha adaptación ás definicións comúns a realidade dos seus Estados. Ese e o problema. Iso claro, no seu momento provocou problemas, como nas Turbeiras, que quedaban fóra porque non encaixaban “teoricamente”.

—A drenaxe e a queima de turbeiras ten efectos moi negativos no medio, e como exemplo pon o efecto da queima das turbeiras en Indonesia en 2015, que provocou danos moi graves na poboación e arredores.
Claro, porque a turbeira ten un solo que é pura materia orgánica. Pode ter máis ou pode ter menos, pero esencialmente é materia orgánica. A materia orgánica arde moi facilmente se a secas. E a parte que unha vez que prende e moi difícil de apagar porque despois se pode estrar queimando durante anos, incluso por debaixo do sollo.

E claro, que pasa? Que si ti queimas a materia orgánica o que produces son gases. Gases entre eles o CO2. Entón por un lado provocas unha contaminación atmosférica importante. E por outro lado eses gases, claro, se hai poboacións próximas... Imaxina os incendios que temos aquí todos os veráns non? Claro nesas poboacións próximas estas xerando unha nube de fume que é tóxica por inhalación, ese é o problema claro, que son solos ricos en materia orgánica son os únicos que poden arder así directamente. 

—A actividade antrópica no Xistral podería favorecer este efecto?
O efecto de queima?

—Si, ou a drenaxe.
Claro. No Xistral, por exemplo, a queima é difícil polas condicións climáticas que hai. E a parte nun solo onde o 90% é auga. Pero se coas prácticas habituais provocan drenaxes, o que se vai facer é secar esa materia, entón é moito máis propensa a queima. Evidentemente que si. 

—A instalación dos parques eólicos no Xistral, favorece esa drenaxe?
Depende de como se fagan as cousas. Se fan unha instalación eólica ou calquera tipo de instalación na que corten o fluxo natural da hidroloxía da turbeira, esa turbeira vaise secar, é así. Queda sen o subministro de auga. Entón, no momento no que se seca a turbeira, isto é como respirar, a única forma de non envellecer é non respirar, o que pasa é que non nos vale iso. Pois a materia orgánica no solo é o mesmo, no momento no que entra o osíxeno en contacto con ela, a oxida, e por tanto a degrada e fai que desaparezca en forma de CO2.

Se ti drenas, quitas a auga do solo e o osixeno vai entrar e se entra o osixeno a turba empeza a sufrir e degradarse. Calquera tipo de actividade, evidentemente as instalacións asociadas aos parques eólicos se se fan de xeito que provoquen esa drenaxe van degradar, ou ben eles directamente, ou van permitir a incorporación de novos impactos indirectos. Iso é así claro.

—Falando máis dos eólicos no Xistral. O departamento de Edafoloxía da USC fixo unha alegación á Xunta conforme non eran compatíbeis os eólicos coas turbeiras.
Non é que os eólicos non sexan compatíbeis coas turbeiras. Se non que os proxectos concretos eólicos non o foron. Non é que un eólico sexa malo para as turbeiras, vai depender de como e onde se faga. Nun territorio no que a extensión de turbeiras é tan grande, e non tan só a extensión se non que as tipoloxías de turbeiras son tan valiosas é case inevitable que se vas desenvolver unha estratexia eólica alí vai haber problemas seguro. Se ademais, non tes a información necesaria, aínda que o quixeras facer ben non vas poder porque non sabes.

O primeiro parque eólico no Xistral, que foron tres realmente xuntos, foi no 1998. Se ti cando chegas ao 1998 non tes información sobre o territorio dificilmente vas poder facer unha proposta de proxecto que inclúa estratexias para non degradar eses ecosistemas. Que no caso do Xistral non son só as turbeiras, hai outros ecosistemas moi valiosos, pero no caso das turbeiras digamos que é o paradigma. O paradigma de “vamos activar políticas de enerxía renovábeis para mitigar o cambio climático, e facémolo sobre os solos que mais carbono acumulan, é un sen sentido”.

Pero, claro, o descoñecemento é moi perigoso nese sentido, porque ese é un problema, se non sabes onde están as cousas non sabes como podes facer. E o motivo precisamente desa alegación, o motivo era que se necesitaba un pouco de tempo para facer unha avaliación, realmente un inventario de que é o que había alí que non se sabia. Por exemplo dicir “No Xistral hai moitas turbeiras” pero claro iso para xestionar non vale. É unha información totalmente inútil. Tes que saber onde están, como son, que tipoloxías teñen, e claro, iso non se sabia.  

—A día de hoxe na serra do Xistral atopamos o maior número de parques eólicos de Galiza. Cal sería o escenario idóneo ao que se podería chegar?
O escenario idóneo sería que se manteña a vixilancia sobre o impacto destes parques a longo prazo e buscar solucións cando se detecten problemas. Vixiar sobre todo que tipo de actividades, non asociadas a parque eólico, pero que si o parque eólico permitiu. Por exemplo, nalgúns sitios antes era imposíbel chegar se non camiñabas dúas horas. Agora mesmo cun coche ou un tractor subes en 10 minutos, iso permite aumentar as posibilidades dos usos do solo. Pois hai que vixiar eses usos que non son directamente dos parques eólicos pero que si lle abriron as portas.

Vixiar iso a degradación e poñerlle remedio se é necesario a restauración, importantísimos. E despois na miña opinión, cando se cumpran os anos, condenar eses parques e sacalos de alí e non facer novos parques alí. É dicir, parques se poden facer, hai que facelos, é necesario, pero non precisamente nun sitio como che comentei coa relevancia ambiental do Xistral que digamos, é un sistema que único en todo o sur de Europa, non só na península, en todo o sur de Europa. Claramente tería que ser un Parque Nacional baixo o meu punto de vista. Evidentemente. Non facer máis parques, e na medida do posíbel ir eliminando cando se cumpran os anos.

—A lei do 2008 prohibe facer máis parques parques alí, pero non di nada respecto á continuación dos que xa están. Teñen unha vida útil duns trinta anos que se vai cumprir na próxima década. Vanse renovar?
Se se sacan, vai a ser por presión. Se non, non vai ser así. E agora a parte, eu creo que si xa se sabe moito mais do que se sabia sobre o Xistral para que haxa argumentos. Pero bueno, de voto propio non creo que vaian saír. 

—As turbeiras actúan como libros de historia natural.
Si, existen poucos sistemas que teñan esa capacidade.Están os xeos polares por exemplo. Para períodos de tempo moi concretos temos as estalactitas e estalagmitas, e temos para cousas concretas os sedimentos dos lagos. E dentro dese grupo están as turbeiras. A turba que se forma nas turbeiras que dicíamos ao principio, fórmase porque as comunidades vexetais que viven, nun momento determinado, pasa o seu tempo e morren, e sobre elas medra a seguinte xeración. Esta vexetación que morre, como morre nunhas condicións de moita auga no solo e pouco osíxeno, os microorganismo non a poden comer porque non teñen vitalidade. Entón vaise acumulando ao longo do tempo. Canto tempo? O tempo que teña a turbeira. E como teñen moita materia orgánica, e a materia orgánica é un compoñente do solo que é moi reactivo e ten moita capacidade de reaccionar co seu entorno, todo o que lle vai pasando á turbeira, esa materia orgánica vaino acumulando ordenadamente, e como ten moito carbono pódese datar con certa facilidade con carbono 14.

Entón ti podes coller un perfil completo dunha turbeira, imaxínate que ten 5m de profundidade, cada capa é un período de desenvolvemento da turbeira e podémola datar. Podemos facer unha reconstrución da idade desta turbeira. Como? A turbeira está viva no seu momento, relacionándose co seu entorno e a súa evolución vai estar condicionada polas condicións climáticas que existen en cada momento, e por exemplo, a composición da atmosfera que existe en cada momento ou pola actividade humana que se rexistra en cada momento. Todo iso vaino rexistrando nunha linguaxe que nós non coñecemos, temos que aprendela. Se aprendemos esa linguaxe seremos capaces de recuperar esa información.

Podemos facer, utilizando as turbeiras unha análise da evolución do clima no pasado que é esencial. Porque a climatoloxía, o que nos esta dando son os puntos de partida que nos permiten fixar os modelos actuais de clima. É dicir, todos estes modelos de evolución de clima para o futuro dependen de ter unha migada no pasado. Quen nos vai dar iso? Aqueles ecosistemas que teñen memoria e capacidade de acumular esa información. E as turbeiras son moi importantes, e en Galiza son esenciais porque aquí non temos xeos polares e temos moi poucas estalactitas e estalagmitas porque non hai calizas, ou hai poucas, e non temos coral.

É dicir, as turbeiras para nós son esenciais, e tamén vannos dar unha historia sobre como evolucionou a composición da atmosfera que é un valor importantísimo para comprender os procesos de contaminación actuais. Como foi o discurso entre as comunidades humanas e o territorio, que é moi importante, iso dánolo as turbeiras. Que no caso da Galiza, é o que hai con maior abundancia e sobre todo, moi importante, distribuído por todo o territorio. Porque claro se temos turbeiras aínda que sexan moitas, nun só sitio, só nos dan información dese sitio, pero se as temos distribuídas sobre todo o territorio entón temos información de todo o territorio.

—Cre que as accións, xa sexan por descoñecemento inocente ou deliberado, a hora de colocar as enerxías renovables, os eólicos neste caso, poden acabar por deslexitimizalas.
É un risco, si. Porque claro se resulta que ao final cando se faga un balance, teñamos un percorrido importante, e o balance o que nos di é que estas enerxías renovábeis o que fixeron foi degradar irreparablemente o medio natural. Claro, iso vai prexudicar moito a imaxe destas enerxías renovábeis, e vai dar igual que sexa por descoñecemento ou por mala fe.