Recuperar a memoria, unha obra de arte

Catro décadas de ditadura e outras catro de contención na ruptura do silencio imposto converten a memoria nun terreo inabarcábel, no que sempre fican tesouros por recuperar. A memoria das vítimas ou do propio proceso bélico centrou boa parte dos esforzos de investigación, e cando se fala de represión económica tamén se pon un obrigado foco nas familias, agrupacións ou institucións republicanas que se viron privadas dos seus bens pola avaricia franquista. Mais fican outros aspectos de interese, como o referente ao estudo do trato que ambos bandos do conflito lle deron ao Patrimonio Nacional, que en sentido amplo abarcaría desde as obras de arte do Museo do Prado ata aquelas que no momento do golpe se achaban en mans privadas. O profesor emérito da Universidade Complutense Arturo Colorado leva décadas estudándoo e o pasado xuño deu a coñecer algunhas das conclusións no Museo de Pontevedra que, como ben explicou na súa charla, foi o receptor de 177 desas obras de arte, incluído por exemplo, un debuxo de Pérez Galdós. Sánchez Cantón logrou que algunhas das obras que regresaran do seu forzado exilio en Xenebra ficaran en Pontevedra Trátase de obras que non podían ser devoltas ás persoas titulares, ben porque non se coñecía a súa identidade, ben porque foran vítimas da represión exercida polos vencedores da guerra. Desa cifra, 172 chegaron en 1941 e outras cinco en 1946 grazas á influencia de Sánchez Cantón, subdirector do Prado na II República, cando só formalmente o dirixía Picasso. Logo da guerra seguiu como directivo e convenceu a Comisaría General de Patrimonio Artístico de que depositase na institución pontevedresa algunhas das pinturas ou pezas escultóricas que regresaran do seu forzado exilio na cidade suíza de Xenebra. Alí as levara o goberno republicano –os gobernos catalán e vasco optan por Francia, que é tamén o destino de obras asturianas e cántabras– para garantir que non se visen danadas nin polos ataques que perpetraron as milicias tras o golpe nin polos bombardeos dos aliados de Franco, ás veces tan inexplicábeis como o realizado en novembro de 1936 sobre o Museo do Prado a pesar de estar illado e perfectamente sinalizado. Ou o realizado sobre propiedades afíns, como o Palacio de Liria. Convois de ida e volta Na defensa do Patrimonio o goberno republicano crea a Junta de Incautación y Protección del Tesoro Artístico, que dirixía Timoteo Pérez Rubio e que, segundo explica Cuadrado, puxo no inventariado das obras un coidado máximo: obrigou a conservar a identidade das persoas propietarias nos recibos coa idea, declarada na prensa, de devolverlles as pezas tras a guerra; deixou actas de incautación, un libro de rexistro das obras e varias fotos dos cadros do Museo e de particulares, mais non puido evitar que nalgunhas das obras non ficase máis que un enderezo ou o nome do organismo que fixera a incautación, por exemplo a CNT, o que dificultou a devolución mesmo de obras que non pertencían a familias represaliadas por Franco. O periplo dos cadros iniciárase en 1936 co traslado de Madrid a Valencia. De aí van sendo levadas a Barcelona durante os dous anos seguintes e xa nos meses finais da guerra a Figueres como paso previo para a súa saída do Estado. Foi a única vez que Las Meninas viaxaron ao estranxeiro, como parte dun convoi de setenta e un camións que cruzou a fronteira en febreiro de 1939 con 1.868 vultos, segundo contabilizou a aduana suíza. Malia a complexidade do traslado, ningún cadro padeceu danos. Só houbo un pequeno incidente con El 2 de mayo de Goya, tras chocar o camión que o trasladaba cunha casa incendiada, mais puido ser restaurado. Nos compases finais da guerra, mortas xa as esperanzas dun goberno republicano, vaise crear un comité internacional composto por museos do mundo democrático (deixaron fóra Italia e Alemaña), que asina un convenio co goberno lexítimo para autorizar o traslado á sede de Xenebra da Sociedade de Nacións –antecedente da actual ONU–, sempre que se garantise o seu regreso a España, aínda que iso significase deixalas en mans da ditadura. Cando en xuño de 1939 esta se fai cargo das obras, pon fin ao inventario que o organismo internacional iniciara o 2 de marzo e monta unha exposición na propia cidade suíza que se mantén ata o inicio da II guerra mundial, o 1 de setembro. Segundo cálculos do autor de Patrimonio en tiempo de guerra y posguerra ingresan 350.000 francos, que superan con creces o importe necesario para volver a traer o tesouro a territorio estatal. A volta faise coas luces do convoi apagadas para evitar un ataque nazi, e aínda que chegan ben a Madrid, hai moitas obras que nunca regresan á súa casa.