A cultura galega volve do exilio: Castelao

Unha Galicia republicana, progresista e proautonomista estaba pendente do trámite parlamentario obrigado para que o Parlamento lle outorgase, despois das vacacións de verán dos deputados, o Estatuto de Autonomía e do que fora motor o Partido Galeguista (PG) coa axuda dos partidos da Fronte Popular. Por iso se desprazaran a Madrid ou quedaran alá algúns políticos. Á capital fora Alfonso Daniel R. Castelao para preparar e estar con outros presente no acto de entrega do resultado do plebiscito o 15 de xullo de 1936. Realmente o exilio de Castelao comeza o 17 de xullo en Madrid. Vaille ser imposible acudir á illada Galicia e vai poñerse como político e como artista ó servizo da República. De Galicia só lle chegaran perturbadoras novas e ese horror sentido vaino plasmar en tres álbums de guerra. Galicia estaba incapacitada para se enfrontar contra o poder militar e logo civil ilegal que a extorsionaba e que obrigaba a todos os seus fillos mozos a se incorporar á milicia e, xa que logo, á guerra. Fronte os sometidos galegos estaban uns poucos guerrilleiros que illados e con algunhas complicidades tentaban defenderse e esperaban esa conexión co exército da República ou coas democracias de Europa que axudasen ó Goberno republicano. Pero a República foi desafiuzada pola democracia desde o comezo do golpe militar, mentres que o fascismo (Italia e Alemaña) foi imprescindible para converter un golpe militar nunha guerra internacional contra a democracia e axudar o triunfo dos militares insurrectos. Buscar alternativas Polo tanto Galicia estaba illada e desvalida desde o comezo do golpe militar. Os galegos que nese momento, por diversas circunstancias, estaban fóra ou conseguen fuxir ó territorio republicano vanse sumar á defensa da República. Pensouse en desembarcar en Galicia ou achegarse alí para abrir unha fronte, pero foi descartada esa operación. A República deu a Galicia por perdida e ós poucos homes que alí loitaban. El axudará aos galegos con Solidariedade Galega Antifeixista, en 1937. Por iso a voz de Castelao foi dirixirse ós galegos de Bos Aires para desde a emigración axudar a gañar a guerra e logo asentar o Estatuto de Autonomía co seu novo goberno e reconstruír a nova Galicia. Pero a guerra marcou e feriu os que a viviron e, doutro xeito, os que a sentiron a través da prensa e da radio. Por un lado as nacións democráticas non lle valeron e, por outro, dentro delas, uns, coa información que lles daban ou manipulaban, apoiaban por crenzas, intereses ou desinformación á rebelión contra o lexítimo goberno republicano e outros defendían a República. A derrota da República coincide coa volta de Castelao con 53 anos a Nova York, onde será un ilegal, pois a documentación da República xa non era válida O labor de Castelao coas súas logradas imaxes acadou un grande éxito que se manifestou nas reproducións deses debuxos nas revistas do mundo que apoiaban a República e coa súa exposición en Moscova en maio de 1938. Pero non era suficiente e Castelao pensou na axuda que podía prestar a colectividade galega emigrada e o seu obxectivo desde o comezo era ir a Bos Aires por ser a capital con mais galegos e os seus descendentes. Antes de se dirixir alí foi chamado pola reducida colectividade galega dos Estados Unidos. Por iso arriba a Nova York en agosto 1938 antes de ir a Arxentina. Percorrerá con Luís Soto e con outros emigrados parte dos Estados Unidos para recadar diñeiro ou doazóns para axudar á República. Unha campaña que se estendeu en novembro a Cuba. A derrota da República coincide coa volta de Castelao con 53 anos a Nova York, onde será un ilegal, pois a documentación da República xa non era válida. Ten que buscar onde se exiliar e como axudar os galegos que derrotados estaban en campos de refuxiados nos fríos areais de Francia e nas ardentes areas das colonias francesas no norte de África. Desde Nova York e cos galegos de Buenos Aires tentará rescatar e acorrer a eses galegos maltratados para buscarlles un novo destino no exilio. Un exilio desorganizado Asemade, seguía pendente unha idea de xuntar os representantes galegos da emigración e os galegos nun congreso e nun proxecto en defensa de Galicia. Antano eles foran os que mais achegaran recursos monetarios, ideas e valores para o progreso de Galicia. Cumpría unir a todos eses galegos esparexidos por América nese proxecto común de defensa e de axuda a Galicia e comeza por Nova York onde funda a Irmandade Galega, un proxecto que espera que atraia a outros galegos. O Goberno da República non preveu a derrota e desfíxose e deteriorouse na súa loita total contra o exército rebelde. Non negociou un país que os acollera e onde se exiliar e concentrar o seu goberno e forzas. Nin tampouco deixou preparado en España aquelas sementes, raíces ou enxertos para que agromasen para reconquistar cando fose posible o que lles fora roubado coas armas. A guerra rematou do peor xeito que podía rematar. No seu lento pero eficaz proxecto de exterminio asasináronse a republicanos e a demócratas e, asemade, extirpouse e expulsouse da Nova España as ideas de democracia, de República e de Autonomía. O goberno republicano e os deputados que se exiliaron así como os cidadáns fixérono onde puideron en Europa e en América. Para iso se creou o SERE (Servicio de Evacuación de Refugiados Españoles) e o JARE (Junta de Auxilio a los Refugiados Españoles), pero os galegos exiliáronse debido á intervención e da axuda dos exiliados e da emigración a pesar das dificultades que impuxera o goberno arxentino para acollelos. Bos Aires como escolla Conseguir a entrada de Castelao en Arxentina foi difícil. Sabía que alí tiña que apagar a súa voz política en defensa da República pero cerca estaba Uruguai que si permitía expandir a voz da liberdade. Por outra parte era en Arxentina onde el vivira de mozo e onde residía a colectividade galega mais numerosa, potente en recursos económicos aínda que menos que antano e cunha relevante institución: o Centro Galego. Os de Cuba estaban de momento perdidos pois o galeguismo non conseguira gañar nas eleccións de decembro de 1938 nas que el participara. Por outra parte estaba México que si acollera a representantes do Goberno republicano e a outros exiliados e onde a guerra marcara en dous bandos a uns e a outros. Dentro dos mesmos partidos existían desacordos. Por riba o Partido Socialista era un partido, dividido, e estes e outros enfrontamentos e erros non lle axudaban á causa e ó prestixio da República. El sabe que de momento non pode contar coa distante Galicia, arruinada e sometida, nin coas persoas que alá o poidan axudar Así que a base das operacións políticas e culturais de Castelao será Bos Aires onde contará coa emoción e sentimento de moitos emigrados, pero non terá equipo nin políticos que se lle sumen a esa Irmandade Galega creada en 1941, e tampouco terá axuda económica abonda imprescindible para todo ese inmenso proxecto que el pretende. El, como moitos, só ten unha única esperanza: que as democracias impasibles outrora ante o avance e a ameaza do fascismo en Europa unha vez que acabe a segunda guerra mundial desta vez derroten os ditadores que foron votados nas eleccións (Mussolini, Hitler, Salazar) ou que se impuxeron coas armas, Francisco Franco. Mentres esa derrota do pernicioso e velenoso fascismo non se consegue cómpre axudar a que se dea e, asemade, estar preparados desta volta para que cando se impoña a democracia se eviten os erros pasados e se aprobe unha República federal. El sabe que de momento non pode contar coa distante Galicia, arruinada e sometida, nin coas persoas que alá o poidan axudar. Mentres non se derrota a eses ditadores Castelao vai asumir el só todos os deberes pendentes e que poidan conducir a esa fin. Pero a distancia. Un labor político e cultural para afirmar Galiza Castelao vai tentar ser a figura que aglutine a toda a colectividade e ós exiliados na defensa da República, do federalismo e do Estatuto de Autonomía. Para iso ten que manter a presenza da lingua e da cultura que fora extinguida da vida pública en Galicia onde se eliminou o Seminario de Estudos Galegos (SEG) e a editorial Nós. Nun principio tentou crearse un SEG en Bos Aires pero non era factible. Entre os deberes que se impón está o de editar o libro que aínda non rematou e que ía imprentar o SEG: As cruces de pedra na Galiza. Outra acción era representar a obra Os vellos non deben de namorarse en agosto de 1941. Asemade, vai apoiar e potenciar toda o labor cultural do Centro galego, da Federación de Sociedades Galegas e das numerosas microsociedades en Bos Aires que vai tentar que se vaian concentrado, primeiro en catro centros, para logo fusionar estes co Centro galego nunha grande e poderosa institución galega. A ese labor cultural súmase o político no aspecto público coa potenciación do Día de Galicia, que xa se celebraba e coa creación de dúas novas efemérides: o Día do plebiscito de autonomía (28 de xuño) e o Día do mártires galegos (17 de agosto). Este labor público vaise acompañar cunha constante actividade política privada mediante a lenta correspondencia, as viaxes cando pode, a publicación de artigos e de novas publicacións. Debido á escaseza de persoas e de recursos vaise apoiar nas posibilidades que lle ofrece a unidade e o prestixio e contactos do goberno vasco. Quere potenciar o proxecto Galeuzca desde 1941 pois parécelle unha plataforma axeitada para defender a República e un proxecto federal fronte a un goberno republicano ó que lle é leal pero que non acaba de acertar e de conseguir o apoio de todos. Galicia como nación tiña dereito a que cando se impoña a República federal estea en igualdade de condicións que os vascos e cataláns Ó mesmo tempo el, que xa renuncia á creación literaria e artística en favor da política, ten pendente acabar o ensaio político Sempre en Galiza que comezara en 1934 e que agora terá outra fin. Ten que historiar que Galicia é unha nación para presentar no futuro os seus dereitos e as súas credenciais na vindeira España que desta vez quere que sexa plurinacional e plurilingüística. Galicia como nación tiña dereito a que cando se impoña a República federal estea en igualdade de condicións que os vascos e cataláns, pois aprobara o Estatuto en 1936 e sufrirá unha inxusta mortificación por iso mesmo, para que lle outorguen ese goberno de seu canda os vascos e os cataláns. Sumado a todo o anterior e por iniciativa dos vascos que xa crearan o Consello Nacional Vasco e logo os cataláns, o Consello Nacional de Cataluña, el, co asesoramento do exiliado Luís Tobío, vai constituír o Consello de Galiza en 1944 do que será o presidente. Unha representación de Galicia na que a diferencia dos vascos só integra catro deputados por Galicia. A través de Galeuzca e do Consello de Galiza, case sen recursos, vai tentar ter presenza nas decisións que acorden os vascos e os cataláns. Quere que a voz de Galicia se oia e se teña presente dun xeito ou doutro. Ante a próxima derrota das ditaduras de Europa coa fin da guerra, Castelao edita en 1944 apresuradamente o Sempre en Galiza e intenta potenciar o Consello de Galiza e Galeuzca, pero non o consegue a aposta e o entusiasmo dos vascos que xa andan a procurar outras solucións para eles na futura España. Por outra parte en Galicia os poucos galeguistas clandestinos foron conectándose e xúntanse en Coruxo (Vigo) en xullo de 1945 para comezar a actuar no interior ante os novos tempos. Un dos éxitos de Castelao foi que unha vez que se convocaron as Cortes en México sexa aprobada nelas a pendente tramitación do Estatuto de Autonomía de Galicia en novembro de 1945. Coa guerra mundial e coa fin desta os tempos mudaran e o proxecto republicano español non lle interesaba ás democracias e os ventos sopraban na dirección da democracia e de Europa. Castelao no goberno da República no exilio Diso deuse conta o que sobrevivía do PG e sobre todo das Mocidades Galeguistas (Ramón Piñeiro) que non cría viable o proxecto do Consello de Galiza lonxe de Galicia e dirixido dende Bos Aires. Por riba as relacións eran a través das lentas cartas, de mensaxes orais ou en papeis que viaxaban en barco o que dificultaba a rapidez e eficacia na comunicación. A pesar de non apoiar o Consello de Galiza por ser ineficaz, o galeguismo consideraba que a incorporación de Castelao como galeguista ó novo goberno de Giral Pereira que se ía trasladar co Goberno republicano de México a París era unha grande oportunidade que cumpría aproveitar dados os insignificantes recursos dun galeguismo escaso e clandestino en Galicia. Por iso Piñeiro viaxa a París en 1945 para valerlle a Castelao ante o presidente do Goberno de Giral Pereira. Castelao non era o ministro previsto pero a presión dos vascos (Manuel de Irujo) fará que sexa nomeado por galeguista e pola posible influencia sobre os galegos na Arxentina. O seu nomeamento non suscitou o entusiasmo de toda a colectividade nin de todos os deputados por Galicia e doutros exiliados galegos. Dende México o grupo socialista e outros que xa criticara a Galeuzca e ó Consello non aproban e cuestionan esa designación. Así e todo, Castelao embarcou en 1946 con destino a Francia para estar presente nos consellos de ministros. Alí había poucos galegos e cos que non pode contar e a axuda de Pla Fernández non foi acertada. O seu apoio eran os vascos que o estimaban pero os tempos cambiaran. A República cos seus erros non gañara simpatías no mundo e o ditador Franco que non cometera graves erros viuse beneficiado desta vez pola nova política de bloques de loita contra o comunismo. Por segunda vez as democracias en 1946 deixaban abandonada a República, por iso Inglaterra marcará con outros un novo camiño para suceder a Franco: volver á monarquía parlamentaria. Un Castelao anoxado, triste e enfermo polas doenzas, que defende o proxecto de Galeuzca, vai permanecer desacougado en París ata xullo de 1947 Como resultado destas tensións e presións que padece o Goberno da República, en xaneiro de 1946 prodúcese a crise no gabinete que leva á dimisión de Castelao como ministro que segue a defender ese goberno. Un Castelao anoxado, triste e enfermo polas doenzas, que defende o proxecto de Galeuzca, vai permanecer desacougado en París ata xullo de 1947 decepcionado polo fracaso e erros da República e desexando ir para Bos Aires, contrariamente ao que lle aconsellan os vascos. Arriba a Bos Aires en xullo de 1947 un Castelao enfermo que seguirá a defender o posto de Galicia na vindeira República federal e que seguirá coa actividade política do Consello de Galiza con actos, discursos, artigos e a tentativa de ampliar o Sempre en Galiza que non remata. A morte imprevista chégalle na noite do 7 de xaneiro de 1950. O enterro deste nacionalista galego no exilio será apoteósico e el co seu exemplo de entrega a Galicia e actitude ética converterase nun mito.