O último estudo da Real Academia Galega constatou unha realidade denunciada nos últimos anos desde diferentes ámbitos: o efecto de substitución lingüística que exerce o sistema educativo nos menores e en particular sobre aqueles que se incorporan á escola falando en lingua galega e abandónana progresivamente a medida que avanzan de etapa, relaciónanse cos seus compañeiros e interactúan coa contorna.
É por iso que o presidente da institución, Víctor Freixanes, urxiu unha reflexión tanto dos poderes políticos como da sociedade no seu conxunto co fin de afrontar esta cadea de carencias dunha vez por todas, un obxectivo que require dunha maior ambición da administración, dos diferentes sectores implicados, ademais dunha dotación de recursos.
O 'mapa sociolingüístico escolar de Ames', publicado esta mesma semana, confirmou que estes procesos de 'castelanización' prodúcense xa desde as etapas de infantil e primaria e consolídanse en secundaria e na adolescencia. O estudo ofrece un retrato dos efectos do proceso de concentración de poboación en contextos periurbanos.
Ao mesmo tempo, advertiu da influencia decisiva dos centros neste proceso por tratarse dos primeiros e principais contornas de socialización dos menores, que asimilan o idioma que utilizan os seus compañeiros nas actividades ou no recreo, no que falan os seus personaxes e referentes favoritos do audiovisual ou o que se atopan maioritariamente cando se penetran nas redes sociais ou utilizan dispositivos electrónicos.
Nunha entrevista con Europa Press, Freixanes considerou que estes resultados deben suscitar "unha reflexión moi profunda" e, sobre todo, unha maior "autocrítica" tanto dos responsábeis da política lingüística como do conxunto da sociedade, especialmente sobre o que significa "a lealdade a un patrimonio fundamental" como é o idioma do país.
O presidente da Academia recoñece que "non son datos positivos" pero que, máis aló de mensaxes catastrofistas, deben servir de base para traballar na semente "da dignificación" do uso do galego, co fin de que os mozos decidan asumir como propio este patrimonio a medida que avanzan cara á súa propia "autodeterminación na adolescencia".
"Non podemos centrar o galego na escola como un gueto", considerou, senón "ir máis aló" daquilo que implica ao uso do idioma na aula e centrarse neses espazos de socialización nos que "os mozos atopan a vida", unha tarefa e un reto que "que significa políticas e recursos".
Freixanes apunta, sobre todo, a plataformas de contidos dixitais como 'Netflix', a dispoñibilidade de documentais e películas subtituladas en galego, a oferta para os máis pequenos ou as redes sociais, sobre todo en pleno debate pola incorporación do idioma na linguaxe das máquinas e os sistemas de Intelixencia Artificial.
Implicar todos os sectores
Tamén é necesario atender ámbitos como as actividades extraescolares, onde as sociedades deportivas ou as asociacións "son fundamentais"; campañas en defensa do audiovisual e accións destinadas aos creadores e todos aqueles actores implicados nas contornas de interacción dos menores e adolescentes, apoiando a dispoñibilidade de oferta musical, literaria, cinematográfica ou tecnolóxica para que os mozos poidan interactuar con ela "en casa e nas escolas".
Todo iso require de "recursos e dunha política educativa moito máis ambiciosa" tanto desde a Xunta, que ten a "primeira responsabilidade", como das deputacións, os concellos, empresarios, sindicatos ou asociacións veciñais. "Todo o que ten que ver coa vida", resolveu, dado que todos estes factores que afectan á evolución de uso do galego débense abordar desde unha perspectiva integral e non "burocratizando e xogando á defensiva".
Freixanes insistiu en que a Academia non busca "ideoloxizar" con este tipo de traballos, senón "pór enriba da mesa" estudos de campo e documentados para promover esa reflexión da sociedade e das institucións. "Hai que ser capaces de movelo con ambición, alegría e implicando á xente, non contra ninguén. Incorporando á xente a unha causa que é de todos", insistiu, pero sen deixar aos mozos "desasistidos" e sen medios para poder experimentar a vida en lingua galega.
Un antes e un despois
Para o académico Henrique Monteagudo, coordinador do traballo de investigación, este estudo representa "un antes e un despois" no coñecemento dos procesos de desprazamento da lingua galega entre a xente máis nova, un "retrato moi detallado, moi documentado e moi amplo" que permite ver "o que pasa na traxectoria" do paso dos menores entre infantil e secundaria.
O sociolingüista apelou ao concepto 'lingua de pares', "moi importante" porque se trata do idioma "de integración" no ambiente e no que un mozo se incorpora nas relacións sociais cos seus iguais. Neste sentido, o estudo permitiu verificar que os galegofalantes sofren "unha presión moito máis sutil", e gran parte termina abandonando o idioma e adoptando o castelán por imitación ou por temor a quedar marxinado por ser diferente, entre outros supostos.
É por iso, engade, que se indica que o ambiente escolar "é hostil", non polos profesores ou por que exista algún tipo de violencia cara aos menores, senón por que favorece ese proceso de desprazamento lingüístico cara ao idioma maioritario, que á súa vez é o dos debuxos animados e o que predomina no lecer dos mozos.
"É un problema social de conxunto. Iso non significa restar responsabilidade aos actores políticos, que son eles que teñen que activar, facilitar... e a responsabilidade de liderar. E o conxunto da sociedade ten moito que facer", considerou.
Cadea de carencias
Entre os exemplos menciona medidas como o uso preferente do galego no ámbito de actividades extraescolares e que "non se cumpre", moitas veces por falta de formación dos monitores ou dos encargados que en ocasións "ignora que existe esta mesma normativa do Concello".
Monteagudo refírese, así, a unha sucesión de carencias en toda a cadea normativa, institucional, educativa e formación que é necesario atender, dado que "polo camiño o galego pérdese". "E iso non se fai espontaneamente, as institucións teñen que lideralo, dar conta do problema e ofrecer un discurso social positivo", engadiu.
En definitiva, o académico insistiu en que se trata dun tema "moi complexo, con moitos actores" implicados, no que é moi importante "ter claro" o problema e contar con "vontade de abordalo". "Non se vai ao concreto e cando se toman decisións e medidas, estas teñen un custo económico, necesitas recursos para moitas cousas", sinalou, apelando a cumprir co compromiso "moral, legal e político" de atallar estas carencias.
