Hai sesenta anos que se prendeu un 'Facho' para iluminar a cultura da Galiza

No medio das brumas do franquismo, en 1963, abríanse claros. A Academia Galega –por proposta de Francisco Fernández del Riego– acordaba celebrar o 17 de maio o centenario de Cantares Gallegos e instituír a data como o Día das Letras Galegas. En Madrid, o grupo Brais Pinto (Méndez Ferrín, Bautista Álvarez, Reimundo Patiño...) fundan a Unión do Povo Galego (UPG), que se integrará -brevemente- no Consello da Mocedade. O galego ía gañando presenza no mundo da cultura e da comunicación e mesmo algúns sectores da Igrexa parecían proclives a introducilo na liturxia. Neste contexto de lixeirísima apertura, na Coruña, tres estudantes fixeron no verán un chamamento na prensa solicitando o concurso de todos aqueles interesados na creación dunha asociación cultural co obxectivo de promover e alentar o coñecemento e a difusión da lingua e a cultura galegas. Aqueles estudantes eran Henrique Harguindey, André Salgueiro e Xosé Luís Carneiro. E a asociación que había de nacer daquel chamamento foi a Agrupación Cultural O Facho: no mes de outubro formouse unha comisión organizadora que acometeu os traballos preparatorios e, o 23 de decembro, hai agora sesenta anos, foi celebrada a asemblea fundacional da asociación. Emotiva homenaxe a Manuel Lourenzo, o patriarca do teatro galego Apoio cidadán A curiosa forma de recrutamento a través da prensa atraeu persoas de moi diversa procedencia á asociación, polo que as actividades do Facho contaron cun sustento social na cidade maior do previsíbel. E desde o inicio, O Facho desenvolveu un intenso activismo: xa en 1964 organizou cursos de lingua galega abertos a calquera persoa interesada, un labor para o que recadaron a colaboración do histórico dramaturgo e lingüista Leandro Carré Alvarellos, que dirixira o coro Cántigas da Terra e a Escola Dramática Galega, fora fundador das Irmandades da Fala e colaborara en A Nosa Terra. "O Facho contou desde o primeiro momento cun enorme apoio da cidadanía", lembra Harguindey. "A Coruña, malia que un sector -chamémoslle españolista-, trata de silenciala, ten unha gran tradición liberal, republicana e galeguista; en síntese, é unha cidade tolerante. E naqueles días esa tradición materializouse nunha colaboración de todos os estratos da sociedade, desde a cidadanía anónima, que ateigaba todas as actividades, até persoas do mundo da cultura -Marino Dónega, García-Sabell, Emilio Merino ou o propio Carré- pasando polo mundo do ensino, que axiña lle deu amparo aos cursos de lingua". A máis completa radiografía das asociacións culturais durante o franquismo, no Festigal Dinamización cultural Mais a actividade da agrupación foi moito máis alá daqueles cursos. Promovía o galego nos medios de comunicación desde as seccións en galego "Arco da vella" e "Contos de nenos galegos" no Ideal Gallego e en La Voz de Galicia, respectivamente; ou, entre 1973 e 1978, desde a emisión do programa radiofónico "Da terra e dos tempos", emitido desde A Coruña por RNE. En 1965 créase o Grupo Teatral O Facho, do que facían parte Manuel Lourenzo e Francisco Pillado, que levou a escena, sempre en galego, un feixe de textos de autores galegos e de fóra: A feira dos criados, de Bertolt Brecht (1966), Antígona, de Jean Anouilh (1970), O Cantar dos Cantares de Blanco Amor, (1975), O Auto do Prisioneiro, de Ricardo Carvalho Calero (1975)... Os concursos literarios tamén tiveron unha extraordinaria repercusión. No primeiro concurso de literatura infantil, en 1968, por exemplo, resultou gañadora a pioneira A galiña azul de Carlos Casares. Entre a nómina de gañadores dos diferentes certames atopamos nomes como os de Bernardino Graña, Xesús Pisón, María Victoria Moreno, Dora Vázquez, Alfonso Álvarez Cáccamo, Manuel Rivas ou Pilar Pallarés, entre moitos outros. Sen esquecer o labor de impulso da banda deseñada: O Facho organizou o primeiro certame de banda deseñada da Galiza e realizou en 1975 unha mostra de banda deseñada que recollía os traballos do "Grupo do Castro". O Facho exerceu durante anos unha profunda dinamización cultural que deixou unha importante pegada: palestras, recitais, concertos, excursións para coñecer a cultura do país... "Foi un traballo de equipo moi importante", lembra Harguindey, que engade que "algunhas actividades tiveron moita transcendencia, como un ciclo de palestras sobre os dereitos humanos ou os cursos de economía que coordinaba Xosé Manuel Beiras". Tamén matiza que "non era fácil, a censura e a vixilancia eran omnipresentes. Había que mandar todos os textos e as cancións de cada un dos actos para contar coa aprobación dos censores, a Policía tiña que estar presente nas asembleas... E houbo mesmo multas por, por exemplo, recitar un determinado poema. Mais sabiamos ao que nos arriscabamos e entendiamos que era o que, na altura, se podía facer". Henrique Harguindey: "Cyrano viaxaba a outro mundo para desde alí reflectir a contra deste" Resistencia cultural Coa caída da ditadura, moitas das funcións que cumpría O Facho comezaron a ser asumidas polas institucións, desde a normalización lingüística até a programación cultural, e a actividade da asociación cambiou. "O Facho continuou e continúa a levar a cabo un labor de dinamización moi importante, mais obviamente xa non precisa seguir sendo o motor desa transformación sociocultural que foi durante os anos finais da ditadura", explica Harguindey. Existía unha vocación política moi clara porque a que levaba a cabo a asociación era a actividade pública con repercusión social que se podía facer nas condicións que se daban na ditadura. A defensa da cultura galega e da lingua está no corazón do que fai O Facho, que pasou de ser unha cultura de resistencia nos anos da longa noite de pedra a ser hoxe unha auténtica mostra de resistencia cultural. Actualmente, O Facho trata de enfrontar os retos culturais máis apremantes do século XXI, como tentar definir e comprender de que forma encaixa a identidade galega nun mundo globalizado. "A idea básica é que ser galego agora implica estar de maneira concreta nunha sociedade mundial", declaran desde a asociación. Entre as iniciativas máis recentes atópase a creación do Facho de Ouro, un premio para reivindicar as galegas e galegos, que demostra que o colectivo en si é unha cultura que resiste.