Un dos aniversarios redondos do 2013 é o vixésimo da morte de Bal y Gay. Alédame que a Sinfónica de Galicia vaia interpretar as súas Tres pezas para orquestra en febreiro, igual que me aledou a recente gravación das súas obras sinfónicas a cargo da Consellería de Cultura, aínda que cada vez estou máis convencida de que á música de Bal y Gay (e a cultura galega en xeral) fanlle falta menos aparatosas homenaxes institucionais e máis que a xente se achegue a ela con confianza, sen prexuízos (que a música clásica é elitista ou aburrida: este sería un prexuízo), buscando nela o que a fai humana antes que galega e escapando dos lugares comúns.
Por exemplo, no caso de Bal, os lugares comúns que escoitamos repetidas veces son o Seminario de Estudos Galegos, a Residencia de Estudiantes. O exilio en México; se cadra, o retorno vinteoito anos máis tarde. A súa amizade con Stravinsky. Galego universal. A biografía oficial, o querer reducir unha persoa a catro liñas que xustifiquen incluír a un compositor clásico na nómina de galegos ilustres. Pero en Bal hai máis cousas, máis episodios que superan a categoría de anécdota para converterse en partículas difíciles de xunguir entre si: os átomos necesariamente dispersos que forman noventa anos de vida dunha persoa. Ou se cadra máis ca iso, porque a biografía de Bal pode comezar nos anos setenta do século XIX, cando seu pai emigra a Cuba aos catorce anos e vai despedíndose da aldea dicindo: Adiós toxos! Adiós corredoiras! Volverei para casar coa filla de Gay. E pode rematar en 2002, cando a súa viúva, Rosa García Ascot, morre centenaria nunha residencia de Torrelaguna, sen deixar de repetir que ela foi a única discípula que tivo Falla. Polo medio, centos de átomos. Bal no Seminario de Estudos Galegos, improvisando ao piano para os seus compañeiros e pedíndolles que anotasen o que a música lles suxería, convencido –como Stravinsky- de que a música non tiña contido. Bal quedando en Ribadeo en xuño de 1928 co musicólogo asturiano Martínez Torner, o primeiro día do primeiro verán que pasaron percorrendo Galicia nun Ford vello e pedíndolle á xente que lles cantasen para facer un Cancioneiro Galego. Bal sentindo a gaña de compoñer nos primeiros anos do exilio en México –antes a penas escribira un par de obras- e abandonando a composición dez anos despois porque a gaña se lle vai. É o propio Bal o que proporciona unha clave de interpretación para estes átomos dispersos: “O peregrinar”, escribe nas súas memorias, “foi unha constante na miña vida”. E sorprende que logo poña as viaxes de Lugo a Madrid para examinarse no Conservatorio a carón da viaxe que o levou ao exilio en México, ou da viaxe que nolo trouxo de volta. Neste 2013, o aniversario da morte de Bal seguramente teña menos eco que outros aniversarios ilustres, e case mellor que sexa así. Eu prefiro imaxinar ao Bal peregrino, os seus átomos difíciles de xunguir, pero todos eles tan galegos, tan humanos.
