A ciencia e saber como se fai interésanos a todas

Estes días teño asistido a diversos eventos nos que se traballou sobre RRI (Responsible Research and Innovation, Investigación e innovación responsables), ciencia aberta, ciencia e comunicación científica inclusiva e participación cidadá. Todos obxectivos máis que lícitos e, dende logo, desexables nunha sociedade avanzada e democrática. E nunha desas xuntanzas escoitei unha frase, expresada nun ton case reivindicativo, que sentín como opinión e reflexión propia: “Ollo, non todas temos que ser investigadoras”. Pero, ollo, todas deberiamos participar na ciencia. Neste mundo non podemos vivir alleas ao desenvolvemento científico e tecnolóxico se queremos tomar decisións que afectan o noso presente e o noso futuro de maneira informada. A ciencia como dereito O dereito a gozar dos beneficios do progreso científico e as súas aplicacións está recollido na Declaración Universal dos Dereitos Humanos dende 1948 e este dereito é citado constantemente por profesionais, representantes das institucións e cargos públicos, mais os estudios seguen apuntando a que a ciencia e a súa comunicación son territorios exclusivos. A quen está excluíndo a ciencia e a súa comunicación? Unha vez máis, e para sorpresa de ninguén, aos menos favorecidos. Aos “diferentes”, a todo o que non sexa o considerado estándar. Persoas en risco de exclusión social, colectivos estigmatizados por diversos motivos, persoas que viven con discapacidade, persoas do colectivo Lgbtqia+, persoas de máis idade (especialmente mulleres), comunidades rurais… En España, segundo os datos aportados pola Enquisa de Percepción Social da Ciencia que a FECYT leva facendo 20 anos, é moito máis sinxelo e probable participar en actividades relacionadas coa ciencia se unha vive preto ou no centro dunha cidade, ten estudos superiores e ten un nivel socioeconómico alto. A investigadora E. Dawson explica moi ben o marco desta exclusión: a exclusión como un dobre déficit e a inclusión como unha cruzada. Non participar en actividades de comunicación científica a miúdo enmárcase como unha elección que a xente fai. Esta decisión de non participar enténdese como un erro, unha consecuencia de que a xente ten as actitudes equivocadas: “Non lles interesa ou non lles gusta a ciencia”, e isto enmárcase como resultado da súa ignorancia. A cidadanía reclama maior participación efectiva e ampla na ciencia Puro modelo do déficit, tan criticado e ao tempo, tan resistente a desaparecer, contribuíndo en gran medida a manter o statu quo e as desigualdades estruturais. En segundo lugar, este erro enténdese como resultado de que a xente ten os comportamentos equivocados e, de novo, se soubesen do incrible que pode ser a ciencia seguro cambiarían de opinión. Este marco de dobre déficit fai caer a responsabilidade ou a “culpa” nas persoas excluídas, eliminando a responsabilidade das institucións. Neste marco, as formas dominantes de comunicación científica e de produción de coñecemento son “as que importan” e ven a ciencia “coma unha vitamina”. E isto impide e frea unha mellora da relación ciencia e sociedade. Saber como se fai a ciencia Nos últimos anos, sobre todo na última década, o sistema e as institucións que xestionan a financiación están a poñer o foco na comunicación e no impacto social. Hoxe en día, hai programas institucionais para desenvolver accións de cultura científica, e ter en conta a comunicación e o impacto social son imprescindibles no deseño dunha investigación que aspire a ser financiada, tanto no contexto europeo como no nacional, público ou privado. Pero obviamente, todo é mellorable e no momento presente parece que nos toca ir máis lonxe e tratar de chegar a todas. Para que as novas xeracións queiran dedicarse á ciencia? Para que poidamos participar en proxectos de investigación? Non só para iso. A cidadanía está a reclamar unha maior participación efectiva e ampla na ciencia. E isto non é unha só unha percepción, senón que tamén é un dato da citada enquisa e dos eurobarómetros. Inclusión e diversidade Escribo isto nun tren, nun coche onde tamén viaxan algunhas persoas moi novas, concentradas no seus teléfonos ou lendo un libro, unha persoa discapacitada visual co seu can guía, persoas que superan, con moito, os setenta anos, unha familia cun bebé de poucos meses atendido por unha nai cunha discapacidade, un mozo con gafas que non levanta a vista da pantalla do seu portátil, unha moza de cabelo rosa fucsia inmersa nun videoxogo. A diversidade existe. A diversidade somos nós e a ciencia ten unha débeda coa sociedade na que desenvolve e sen a cal perdería todo o sentido.