Da virtude necesidade, tamén na educación

Ao remate do meu período como reitor da USC, o seu Consello Social tivo a ben editar unha selección dos meus discursos no cargo. Titulei o libro Campus Vida: da virtude necesidade. Non vén aquí a conto comentar a razón do mesmo, pero si que explicarei en que sentido usei entón a expresión "facer da virtude necesidade" e por que volvo utilizala agora. Seguro que oirían moitas veces o de facer da necesidade virtude, e ata poida que lles fose útil en máis dunha ocasión. Recentemente apareceu moito nos medios, xa que foi a explicación breve coa que Pedro Sánchez xustificou o seu cambio de criterio sobre a amnistía ao redor do coñecido como Procés. Por ben sabido, non lles explico o significado de "facer da necesidade virtude", pero si que o farei sobre "facer da virtude necesidade", unha frase que non está instalada no uso común. De feito, nin sequera sei se alguén a usa, ademais de min. Pode ter máis dun significado. Eu voulles dar o que me interesa, que por riba é o que me gusta. Recollendo palabras que xa usei no prólogo do meu libro, "facer da virtude necesidade é facer que apareza como necesario o que consideramos virtuoso, útil ou beneficioso, de tal modo que os receos, as negativas, os freos e as dificultades [para buscar e lograr o virtuoso] se dilúan ou desaparezan". Son moitos os exemplos nos que na miña vida tentei poñer en evidencia diante doutros a necesidade de facer algo que en esencia eu entendía positivo para todos, pero que, por algunha razón, non se facía. Nalgunha ocasión ata forcei a necesidade para que non tivesen máis escusas para perseguir a virtude. Pero isto, se cadra, xa o explicarei outro día. Hoxe quero ir ao gran. Poida que xa me oíran falar sobre educación, un tema que trato con certa asiduidade. En particular do noso modelo e sistema educativos e da necesidade de, como pouco, actualizalos ao discorrer dos tempos. O empeño da maior parte das profesoras e profesores por facer as cousas doutro xeito non atopa amparo, nin case ten cabida, nun modelo educativo aínda moi memorístico e mecanicista, nin nun sistema ríxido na forma e no fondo. Así non imos ben. Cada nova irrupción tecnolóxica foi asumida con escepticismo para despois irse acomodando no proceso de ensino e aprendizaxe Nada é alleo aos principais avances tecnolóxicos, tampouco a educación, sabémolo ben. Con todo, o mundo da educación é especialmente conservador e existen nel moitas inercias fronte aos cambios. Por iso, cada nova irrupción ou disrupción tecnolóxica foi inicialmente asumida con escepticismo, cando non directamente rexeitada, para despois irse acomodando, mellor ou peor, no proceso de ensino e aprendizaxe. Pero de cando en vez a tecnoloxía axúdanos a facer da virtude necesidade, e aí quero ir parar. Pensamento crítico Ocorreu coa aparición e, sobre todo, coa xeneralización no uso das calculadoras. Eu era un adolescente cando comezaron a usarse na Universidade Laboral, onde fixen o bacharelato. Ao principio todo eran reparos por parte do profesorado, pensando que nos levarían a perder as nosas habilidades de cálculo mental e manual (que tamén é mental, claro), ou a non adquirilas sequera. O mesmo dixo Sócrates sobre o uso da escritura e a lectura. Argumentaba que a escritura destruiría a memoria e debilitaría a mente. Obviamente, Sócrates non escribiu o que pensaba, pero fíxoo o seu máis brillante alumno, Platón. Xa só por isto a escritura xustificaría a súa invención. Pero o certo é que a calculadora fixo que co tempo o profesorado tivese que cambiar os deberes e os exames para centrarse máis na resolución de problemas, o que implica entendelos, expor a súa resolución e calculala, aquí si axudados pola calculadora. O cálculo, polo tanto, só é unha parte do todo, nin sequera a máis importante. O virtuoso, que é cultivar métodos de ensino máis eficientes e máis atractivos das matemáticas e de todo o que se basea nelas, algo que tería que facerse á marxe da existencia ou non das calculadoras, acabou sendo necesario polo feito de aparecer estas en xogo. ChatGPT está a causar unha grande alarma pública por pensar que facilita o engano e desincentiva o esforzo e a aprendizaxe. Mesmo hai quen pensa que acabará coa educación. Desde logo, hai que evitar que estas ferramentas se usen de forma inadecuada e ata frivolamente, de modo que a intelixencia artificial poida acabar debilitando a nosa capacidade para usar a mellor de todas cantas tecnoloxías inventamos: a linguaxe. Evitalo está na nosa man. Por iso quero ver con optimismo este momento e pensar que con Chat-GPT e os grandes modelos de linguaxe pasará algo parecido ao ocorrido coas calculadoras: forzaranos a abandonar a insistencia na memorización de información e coñecemento e a posterior avaliación do memorizado polos nosos estudantes para centrarnos no que é moito máis importante, unha educación baseada na comprensión, a análise, o razoamento e o pensamento crítico, algo que aínda nos diferencia, ao noso favor, das máquinas. En definitiva, a facer da virtude necesidade.