Ciencia aberta

Empeza a ser frecuente escoitar de boca de divulgadores e divulgadoras a referencia á ciencia como un dereito humano, unha afirmación máis provocadora que realista. É certo que na Declaración Universal dos Dereitos Humanos está recollido que toda persoa "ten dereito a tomar parte libremente na vida cultural da comunidade, a gozar das artes e a participar no progreso científico e nos beneficios que del resulten". Do mesmo xeito, no Pacto Internacional de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais hai un artigo moi similar recoñecendo este dereito e comprometéndose os Estados parte a "adoptar as medidas necesarias para a conservación, o desenvolvemento e a difusión da ciencia e cultura", mais penso que coincidiremos na opinión de que a científica segue sendo hoxe unha actividade que se percibe máis ben como allea, a pesar de desenvolverse en sociedade e que os seus resultados acaben, indubidablemente, condicionando a nosa vida cotiá e dando forma ao que somos como civilización. Máis que nunca, vivimos nun mundo dependente da ciencia e da tecnoloxía e, en cambio, o noso nivel de cultura científica e, sobre todo, de participación cidadá na ciencia non semella ir parello a este nivel de dependencia, mentres –paradoxalmente– reclamamos poder ter unha maior participación. O informe que analiza vinte anos de enquisas de percepción social da ciencia da Fecyt (publicado en marzo), sinala que nos últimos anos foi aumentando progresivamente a porcentaxe de persoas que cre que a cidadanía debería ter un papel máis importante na toma de decisións sobre ciencia e tecnoloxía, en paralelo a unha reclamación dun maior financiamento. E ningún dos obxectivos citados pode acadarse sen máis e mellor comunicación social da ciencia. Como nota positiva, e dentro da lóxica deste contexto, as políticas europeas están a promover un cambio e sendo tractoras de mudanzas tamén nos Estados. Especialmente na última década, as políticas e convocatorias europeas poñen o foco na transferencia social, na difusión, divulgación do coñecemento e na participación cidadá. Ademais, estamos vivindo os primeiros pasos dun cambio de paradigma tamén na avaliación da investigación que pretende rachar coas malas prácticas e incentivos perversos que están, dalgunha maneira, a corromper o sistema. O acceso aberto supón romper unha dinámica moi asentada, que somete o persoal investigador a moita presión e condiciona a súa carreira Ciencia aberta e acceso aberto Hai uns días celebrouse en Vigo o encontro nacional de ciencia aberta, no que se tratou a cuestión do acceso aberto e os mecanismos e estruturas necesarias para acadalo, unha tarefa nada sinxela que vai en paralelo aos cambios na avaliación da investigación. Supón romper unha dinámica moi asentada, que somete o persoal investigador a moita presión e condiciona a súa carreira e, ao mesmo tempo, podería pór en perigo os intereses económicos de grandes empresas. Unha parte fundamental do proceso científico son as publicacións en revistas especializadas e a revisión por pares, o famoso peer review. Estas publicacións son o medio polo cal se comparten os resultados coa comunidade científica, un sistema que estivo, historicamente, caracterizado pola súa restrición e custo de acceso, dificultando o acceso á información e sendo un lucrativo negocio para as editoriais, pois os autores proporcionan os contidos de balde e o persoal investigador revisor non recibe remuneración algunha, tendo que pagar posteriormente para poder ler os artigos. Este modelo limita a difusión do coñecemento científico e exclúe tanto a profesionais de rexións con menos recursos, como a cidadanía. E esta dinámica non é fácil de cambiar, pois no ámbito académico, estas publicacións son claves para a progresión na carreira investigadora e determinan o avance profesional. O acceso aberto supón que os artigos sexan de acceso gratuíto unha vez publicados. Neste modelo, o pago á editorial faise para publicar e non para acceder. Se ben tampouco é perfecto e segue supoñendo un gasto importantísimo, de momento ofrece difusión e acceso aos resultados. Mais a meta do coñecemento científico aberto (e as súas correspondentes infraestruturas) non pode ser a única. A ciencia aberta susténtase sobre máis piares: precisa da participación dos axentes sociais, facilitando o financiamento e produción colectiva, o voluntariado científico e a participación e ciencia cidadá; do diálogo aberto con outros sistemas de coñecemento, como o dos pobos indíxenas, investigadores marxinados do sistema e das comunidades locais. Este conxunto é esencial para unha ciencia realmente aberta, coa participación e con beneficios para todas.